Φτου & Βγαίνω

Λέξεις εξολοθρευτές

του Λύο Καλοβυρνά

"Πούστρα!" "Ανώμαλη!" Οι λέξεις αυτές μας ανάβουν λαμπάκια συναγερμού. Μπορούμε να εξουδετερώσουμε το δηλητήριό τους; Η ανάκτηση των λέξεων που μας κακοποιούν είναι μια διαδικασία μιθριδατισμού ή μια δύσκολη μπουγάδα.

Η ανάκτηση λέξεων με αρνητική χροιά αποτελεί τακτική του φεμινιστικού κινήματος εδώ και σαράντα χρόνια (παρά την ειρωνεία ότι τον τελευταίο καιρό μια λέξη που χρειάζεται να ανακτηθεί είναι η ίδια λέξη «φεμινίστρια», αφού η πατριαρχία κατάφερε να της προσδώσει αρνητική χροιά). Για πολλά χρόνια, οι φεμινίστριες προσπαθούν να ανακτήσουν τη λέξη «μουνί». Οι Μονόλογοι Αιδοίου , της Ηβ Ένσλερ, είναι ένα θεατρικό έργο που έχει παιχτεί παγκοσμίως με στόχο να ευαισθητοποιήσει τις γυναίκες για τη βία που τους ασκείται. Το έργο περιέχει μια σκηνή όπου η λέξη «μουνί» επαναλαμβάνεται συνεχώς ώστε οι γυναίκες να ανακτήσουν τη δύναμή του. Όταν μια γυναίκα αναφέρεται στο μουνί της ως μουνί, ακυρώνει τη χυδαιότητα με την οποία έχει εμποτίσει τη λέξη η πατριαρχική χρήση της γλώσσας. Το ίδιο έχουν αποπειραθεί και άλλες καταπιεσμένες ομάδες, όπως οι μαύροι (πρβλ nigger) και οι γκέι.

Πώς ανακτούμε τις λέξεις που μας κάνουν κακό;

Δεν είναι κάτι εύκολο, απλό ή γρήγορο. Η παλιά, αρνητική σημασία κολλάει σαν άλατα πάνω στις λέξεις και απαιτείται επίπονη δουλειά για να καθαρίσουν. Οι λέξεις αυτές είναι τόσο βαρυφορτωμένες που ούτε εμείς οι ίδιοι δεν αντέχουμε να τις ακούμε. Όσο όμως τις αφήνουμε ως έχουν, παραμένουν όπλα στα χέρια – στη γλώσσα – των «εχθρών» μας.

Το να μας πει κάποιος «λούγκρα» ή «πλακομουνού» ενοχλεί μόνο στο βαθμό που αφήνουμε αυτή τη λέξη στο δικό του λεξιλόγιο, με τους δικούς του κανόνες χρήσης. Πώς όμως να της δώσουμε πιο θετικό νόημα; Μήπως πρέπει να την καταργήσουμε τελείως; Δυστυχώς, δεν είναι στο χέρι μας να την εξαφανίσουμε. Μπορούμε όμως να επηρεάσουμε το περιεχόμενό της.

Ουσιαστικά, η ανάκτηση των λέξεων που μας κακοποιούν είναι μια διαδικασία μιθριδατισμού: δηλαδή, παίρνουμε μικρές δόσεις δηλητηρίου τακτικά έτσι ώστε σταδιακά να αποκτήσουμε ανοσία. Εναλλακτικά, μπορούμε να δούμε τη διαδικασία σαν μια δύσκολη μπουγάδα: έχουμε απίστευτα βρώμικες λέξεις, όλο χυδαιότητα και βία, και θέλουμε να τις ξεβρωμίσουμε. Πρέπει να τις μουλιάσουμε και να τρίψουμε μέχρι να καθαρίσουν.

Αγγίξτε τη λέξη

Όσο περισσότερη βία έχουμε υποστεί, τόσο δυσκολότερο είναι να βάλουμε αυτή τη λέξη στο στόμα μας. Μόνοι σας, καλύτερα όμως στα πλαίσια μιας στηρικτικής σχέσης (φίλοι, ψυχοθεραπεία), αρθρώστε τη λέξη. Πιθανώς να λυθείτε σε κλάματα ή να εξοργιστείτε. Και τα δύο κάνουν καλό· είναι η αρχή της θεραπείας.

Δοκιμάστε τη λέξη

Από τη στιγμή που μπορείτε να λέτε τη λέξη «πούστης» ή «λεσβία» χωρίς να σφίγγεστε πολύ, δοκιμάστε να πείτε μια φράση όπως «είμαι πούστης», «είμαι πλακομουνού». Παρατηρήστε τις αντιδράσεις σας. Πονάει; Τι μνήμες φέρνει;

Φορέστε τη λέξη

Όταν μπορείτε να λέτε τέτοιες φράσεις στον εαυτό σας χωρίς (μεγάλο) πρόβλημα, δοκιμάστε να την πείτε και σε άλλους, αλλά μόνο σε ανθρώπους που εμπιστεύεστε. Πειραματιστείτε. Ίσως η πρώτη φορά να είναι δύσκολη. Ίσως να σοκαριστείτε και εσείς όσο και οι φίλοι σας. Ζητήστε τους να μην τη χρησιμοποιούν προς το παρόν οι ίδιοι προς εσάς ή μπροστά σας.

Υιοθετείστε τη λέξη

Βρείτε ποια λέξη απ' όλες σας ταιριάζει· δεν πονάνε όλες οι λέξεις το ίδιο. Π.χ. κάποιοι προτιμούν το «αδερφή» από το «πούστης» γιατί έχει κάτι το αδερφικό· αντίθετα, μερικοί απεχθάνονται το «αδερφή» γιατί είναι θηλυκό. Άλλους τους ενοχλεί το ιατρικό «ομοφυλόφιλος». Βρείτε με ποια αισθάνεστε εσείς πιο άνετα.

Δανείστε τη λέξη

Όταν πια νιώθετε ότι η αυτή η λέξη δεν σας πονάει, επιτρέψτε σε ανθρώπους που σας αγαπούν να σας την πουν. Πονάει ακόμα; Η απενοχοποίηση των λέξεων μπορεί να πάρει καιρό.

Απαγορεύστε τη λέξη

Όπως έχουν ήδη καταδείξει οι φεμινίστριες, τις πρώην κακοποιητικές λέξεις δικαιούμαστε να τις χρησιμοποιούμε εμείς, όχι οι άλλοι. Είναι εντάξει να πω εγώ ή η κολλητή μου εμένα «πούστη». Η σχέση μας και το πλαίσιο μας το επιτρέπουν. Παρομοίως, το nigger (αράπης) είναι άκακο μόνο όταν το χρησιμοποιούν οι μαύροι μεταξύ τους, όχι όμως όταν απευθύνεται ένας λευκός σ' έναν μαύρο έτσι.

Ας μην είμαστε αφελείς. Η ανάκτηση των κακοποιητικών λέξεων δεν τους αφαιρεί όλο το δηλητήριο που κρύβουν. Ακόμα και να μπορούσαμε να τις ξεφορτωθούμε εντελώς, δεν θα εξαλείφαμε το μίσος που εκφράζεται μέσα από αυτές. Κι αυτό επειδή οι λέξεις αυτές απλώς αντανακλούν τον κοινωνικό στιγματισμό κι αυτός δεν εξαλείφεται μονοκοντυλιά. Επίσης δεν μπορούμε να επιβάλουμε την «καινούργια» σημασία τους στους άλλους.

Μερικές φορές μπορούμε να ακυρώσουμε αλλιώς το δηλητήριο μερικών βρισιών, αλλά απαιτείται γρηγοράδα και ψυχραιμία. Λόγου χάρη, αν κάποιος μας κράξει «Πούστη!», μπορούμε ν' αντιπαρέλθουμε: «Κι εμένα μου αρέσεις, αλλά δεν το κάνω θέμα» ή «τόσο πολύ σου αρέσω;». Στο «είσαι ανώμαλη!» μπορούμε να πούμε: «ό,τι κι αν είμαι, εσύ ποτέ δεν θα με χαρείς, μωρό μου».

Το σκεπτικό πίσω από την ανάκτηση υβριστικών λέξεων είναι ότι μπορούμε να ακυρώσουμε τη δύναμη που έχουν αυτές οι λέξεις να μας προσβάλλουν και να τους προσδώσουμε νέες, θετικές σημασίες. Χρησιμοποιώντας την ίδια λέξη με θετικό τρόπο, τη μετατρέπουμε σε δήλωση περηφάνιας και αγάπης προς τον εαυτό μας. Όπως λέει ο Αισχύλος στον Προμηθέα Δεσμώτη: γιατρός τα λόγια πάνω στης οργής τη βράση.

Το 10% διεξήγαγε έρευνα για τις λέξεις που μας πονάνε. Από τα 66 άτομα που απάντησαν (46 άντρες, 20 γυναίκες, ηλικίας 15-45), το 48,5% προτιμά να αυτοπροσδιορίζεται ως «γκέι», το 12,1% ως «αδερφή», το 21,2% ως «ομοφυλόφιλος», ενώ μόλις ένα 7,6% ως «πούστης». Το 13,6% προτιμά την έκφραση «του αρέσουν οι άντρες». Στις γυναίκες, μόλις ένα 12,1% προτιμά να αυτοπροσδιορίζεται ως «λεσβία», το 6,1% ως «ομοφυλόφιλη» και μόλις το 3% ως γκέι γυναίκα. Το υψηλότερο ποσοστό (15,2%) προτιμά το «μου αρέσουν οι γυναίκες».

Από την έρευνα βλέπουμε ότι ένα 12,1% θεωρεί εντάξει να αυτοπροσδιορίζεται ως «αδερφή» και ένα 7,6% ως «πούστης»· αντιθέτως, όταν πρόκειται να μας προσδιορίσουν οι άλλοι, αυτά τα ποσοστά πέφτουν στο 4,5% και 1,5% αντίστοιχα.

Η λέξη που ενοχλεί περισσότερο όταν ακούγεται δημόσια είναι «ανώμαλος» (65,2%), «πούστης» (50%), «πούστρα» (53%) και «πισωγλέντης» (36,4%). Μόλις ένα 4,5% ενοχλείται από το «γκέι». Στις γυναίκες η λέξη που ενοχλεί περισσότερο είναι «ανώμαλη» (33,3%) και «τζιβιτζιλού» (25,8%), αλλά ένα 3% ενοχλείται και από τη λέξη «λεσβία».

Η οργάνωση Ομοφυλοφιλική Λεσβιακή Κοινότητα Ελλάδας προτείνει, παρά την ονομασία της, τη χρήση της λέξης «γκέι» για τους άντρες, «λεσβία» για τις γυναίκες και «ομοερωτισμός» για την ομοφυλοφιλία, ως λέξη θετικότερη και πιο κοντά στο βίωμά μας.