Αφιέρωμα: Μονογαμία

Το μεγαλύτερο ταμπού

Ο Κώστας Γιαννακόπουλος* εξηγεί τι είναι αυτό που χτίζει σχέσεις και διαλύει σπίτια.

* Ο Κώστας Γιαννακόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής κοινωνικής ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

Η μονογαμία είναι φαινόμενο μόνο των πατριαρχικών κοινωνιών;

Όχι, μονογαμία υπάρχει και στις λεγόμενες μητρογραμμικές κοινωνίες. Ούτε όλες οι πατριαρχικές κοινωνίες είναι μονογαμικές. Υπάρχουν πατριαρχικές κοινωνίες που επιτρέπουν την πολυγαμία – αρκεί να ασκείται από τους άντρες. Η κυρίαρχη αντίληψη είναι ότι η πολυγαμία είναι ανδρικό προνόμιο. Μέχρι πολύ πρόσφατα η αντρική πολυγαμία ήταν ανεκτή και αποδεκτή, έδινε κοινωνική καταξίωση στον άντρα.

Από ποια ανάγκη προέκυψε; Τι εξυπηρετεί τώρα;

Σε παλαιότερες εποχές, το μονογαμικό ετεροφυλόφιλο ζευγάρι λειτουργούσε ως μονάδα παραγωγής. Η μονογαμία ήταν ένας τρόπος ένας τρόπος άσκησης ελέγχου πάνω στη γυναίκα, στην ικανότητα αναπαραγωγής, στο ποιανού είναι οι απόγονοι και πώς διανέμεται η κληρονομιά.

Στη σημερινή εποχή η μονογαμία συνδυάζεται με την ανύψωση του ζευγαριού σε ανώτατη αξία, σε προνομιακή μορφή συναισθηματικότητας και κοινωνικότητας. Πρότυπο θεωρείται το να είσαι μονογαμικό ετεροφυλόφιλο ζευγάρι, το οποίο αναδεικνύεται σε προνομιακό τόπο ασφάλειας, ένα είδος καταφυγίου.

Δεν ήταν πάντα έτσι;

Όχι, κάθε άλλο! Το μονογαμικό ζευγάρι ως τόπος μοιράσματος συναισθημάτων, ως τόπος ασφάλειας είναι νεωτερικό φαινόμενο και μάλιστα στην Ελλάδα είναι σχετικά πολύ νέο. Στις αγροτικές κοινωνίες του ’40 ή του ’50 δεν ήταν το ζευγάρι ο προνομιακός τόπος έκφρασης συναισθημάτων. Το ζευγάρι τότε ήταν ένας τρόπος συμβίωσης και αναπαραγωγής και όχι πρότυπο συναισθηματικής αξίας. Δεν δινόταν μεγάλη αξία στη συναισθηματική επένδυση. Αυτή τη λειτουργία επιτελούσαν οι φιλίες – δηλαδή οι άντρες ανοίγονταν και αντλούσαν συναισθηματική στήριξη από τις αντρικές φιλίες και οι γυναίκες από τις γυναικείες. Το ζευγάρι με την έννοια της συναισθηματικής ανταλλαγής είναι ένα αστικό, νεωτερικό φαινόμενο, αλλά σήμερα έχει γίνει το κυρίαρχο, με αποτέλεσμα να το θεωρούμε πανανθρώπινο και «φυσικό».

Είναι φυσιολογική η μονογαμία;

Η μονογαμία δεν είναι φυσικό φαινόμενο. Αυτό καθίσταται προφανές τόσο από την εμπειρία που έχουμε από διάφορες κοινωνίες, όσο και από την κοινωνική πράξη. Ο άνθρωπος δεν είναι στη φύση μονογαμικός. Το κρίσιμο ερώτημα όμως είναι τι εννοούμε «πολυγαμία». Πώς την εννοιολογούμε; Πολυγαμία μπορεί να σημαίνει ταυτόχρονες συναισθηματικές-σεξουαλικές σχέσεις με δύο ή τρεις ανθρώπους ή μόνο μια σχέση που είναι συναισθηματική-σεξουαλική και παράλληλες σεξουαλικές δραστηριότητες. Το μεγαλύτερο ταμπού είναι η ύπαρξη πολλαπλών συναισθηματικών-σεξουαλικών σχέσεων. Πολιτισμικά μας είναι αδιανόητο. Αυτό το βλέπουμε παντού και στους ετερό και στους γκέι.

Υπάρχει διαφορά μεταξύ γκέι και στρέιτ όσον αφορά τη μονογαμία;

Υπάρχει. Η νόρμα, ο κανόνας, είναι το ζευγαρωτό, μονογαμικό ετεροφυλόφιλο μοντέλο. Ένα μονογαμικό ομοφυλόφιλο ζευγάρι έρχεται σε αντίθεση με αυτή τη νόρμα, διότι ο αστικός μύθος θέλει τους ομοφυλόφιλους ασύστολα πολυγαμικούς. Αυτή είναι η κυρίαρχη αντίληψη. Ως εκ τούτου, το ομοφυλόφιλο μονογαμικό ζευγάρι είναι ριζοσπαστικό φαινόμενο, επειδή έρχεται σε αντίθεση με αυτή την κυρίαρχη αντίληψη. Από την άλλη, όταν ένα ομοφυλόφιλο ζευγάρι υιοθετεί το ζευγαρωτό μονογαμικό πρότυπο υποτάσσεται στη νόρμα της ετεροφυλοφιλίας και στη νόρμα του ζευγαριού, που είναι μια κυρίαρχη αξία σήμερα.

Υπάρχουν διαφορές ως προς την πολυγαμία;

Στους γκέι, όπου η πολυγαμία είναι πιο αποδεκτή κοινωνικά, παίρνει τη μορφή του διαχωρισμού μεταξύ συναισθηματικού και σεξουαλικού περιεχομένου. Πιο απλά, αυτό σημαίνει ότι μπορώ να έχω μια προνομιακή σεξουαλική και συναισθηματική σχέση, μια σχέση που ορίζεται κυρίως ως συναισθηματική – σχέση αγάπης – την οποία τη διαχωρίζω από τις άλλες καθαρά σεξουαλικές σχέσεις, τις οποίες θεωρώ περιστασιακές. Αυτό έρχεται εν μέρει σε αντίθεση με το κυρίαρχο πρότυπο, αν και στους γκέι υπάρχει μεγαλύτερη ανοχή απ’ ό,τι στους στρέιτ. Απ’ ό,τι ξέρω, αυτή η πολυγαμία ασκείται σιωπηρά.

Γιατί σιωπηρά;

Είναι σιωπηρή συμφωνία επειδή υποτασσόμαστε στο πρότυπο του μονογαμικού ετεροφυλόφιλου ζευγαριού που είναι κυρίαρχο. Επίσης είναι το πρότυπο και της οικογένειας. Και στους γκέι το ζευγάρι παίζει ένα ρόλο συναισθηματικής ασφάλειας και αυτό σημαίνει ότι τις άλλες σχέσεις μας, π.χ. τις φιλικές, τις θεωρούμε υποδεέστερες συναισθηματικά. Εδώ είναι ενδιαφέρον να επισημάνουμε την αναζήτηση καινούργιων κοινωνικών δομών συγγένειας, κυρίως από τους αμερικανούς γκέι.

Τι άλλες μορφές συγγένειας μπορεί να υπάρξουν;

Σε αυτές τις «συγγένειες επιλογής» ή «οικογένειες επιλεγμένης συγγένειας» όπως ονομάζονται, το άτομο δεν στηρίζεται μόνο στον ερωτικό του σύντροφο αλλά και σε ένα δίκτυο φιλιών. Το δίκτυο αυτό εκτός από φίλους μπορεί να περιλαμβάνει πρώην συντρόφους και επιλεγμένους συγγενείς. Μπορεί μάλιστα να μην υπάρχει καν ερωτικός σύντροφος, και η «οικογένεια» να στηρίζεται σε σχέσεις που δεν διαμεσολαβούνται ούτε από το σεξ ούτε από το αίμα. Είναι οικογένειες επιλογής.

Μπορεί ένα ζευγάρι – γκέι ή στρέιτ – να είναι ρητά πολυγαμικό;

Επειδή η νόρμα είναι το μονογαμικό ζευγάρι, ένα ζευγάρι που αποφασίζει ρητά να μην είναι μονογαμικό δεν θεωρείται σοβαρό. Για τους γκέι στην ελληνική κοινωνία τα πράγματα είναι πολύ αμφιλεγόμενα. Από τη μία, οι σχέσεις είναι δύσκολες επειδή κυριαρχεί η ιδέα ότι οι ομοφυλόφιλοι είναι σεξουαλικά υπερδραστήριοι και οι σχέσεις δεν κρατάνε. Από την άλλη μεριά είναι προσανατολισμένοι στην ιδέα της σχέσης ως μοναδικού τόπου που μπορούν να νιώσουν ασφάλεια, υιοθετώντας το ετεροφυλόφιλο ζευγαρωτό μοντέλο. Δυστυχώς, δεν έχω δει αναζητήσεις εναλλακτικών συγγενικών δεσμών, φιλιών, διότι θεωρούνται υποδεέστερες.

Η μονογαμία είναι αποτελεσματικός τρόπος για να χειραγωγήσεις πολιτικά μια κοινωνία, χειραγωγώντας τους ανθρώπους με το να ελέγχεις τη λίμπιντο τους;

Συμφωνώ, αν και μπαίνουμε σε ψυχαναλυτικά χωράφια. Ανθρωπολογικά, και η λίμπιντο είναι πολιτισμικό και κοινωνικό φαινόμενο· φτιάχνεται κοινωνικά και πολιτισμικά. Δεν υπάρχει κάποια λίμπιντο πολυγαμική. Κάνουμε σεξ κοινωνικά παρά «φυσικά».

Τι ανάγκες εξυπηρετεί σήμερα η μονογαμία;

Στη σημερινή εποχή διασφαλίζει την ύπαρξη ενός τόπου όπου κάποιος νιώθει ασφαλής και νιώθει ότι είναι δικοί του άνθρωποι.