Ορατές στη φιλία και τον έρωτα

Βιβλίο

Πέρα από τις παραμορφώσεις της mainstream πορνογραφίας και των κίτρινων μέσων, οι λεσβίες είναι σχεδόν αόρατες. Γι' αυτό μόνο ενθουσιασμό προκαλεί η έκδοση του βιβλίου της Βενετίας Καντσά.

του Κωστή Σπηλιώτη

Δυνάμει φίλες, δυνάμει ερωμένες, Βενετία Καντσά, Πολύχρωμος Πλανήτης

Για την περιορισμένη ορατότητα των λεσβιών στο δημόσιο χώρο έχουν ήδη μιλήσει πολύ καταλληλότερες από εμένα (μπορείτε να δείτε για αρχή τα κείμενα της Ισαβέλλας Κωνσταντινίδη και της Ελένης Βερναρδάκη στο 10%), ας ειπωθεί μόνο εδώ ότι πέρα από τις παραμορφώσεις της mainstream πορνογραφίας και των κίτρινων μέσων, ελάχιστες λεσβίες φαίνονται εκτός δικών ή φιλικών τους μαγαζιών διασκέδασης και ακόμη πιο ελάχιστα γράφονται η λέγονται σχετικά με το ζήτημα. Ένα ικανό μέρος του lgbt κινήματος, εμφατικό και επίμονο συνήθως μόνο για τα ζητήματα των γκέι αντρών, δεν είναι επίσης καθόλου άμοιρο ευθύνης.

Γι' αυτό το λόγο μόνο ενθουσιασμό μπορεί να προκαλέσει η πρόσφατη έκδοση του βιβλίου της Βενετίας Καντσά Δυνάμει φίλες, δυνάμει ερωμένες από τον Πολύχρωμο Πλανήτη, σχετικά με τη λεσβιακή κοινότητα της Ερεσού στη Λέσβο. «Ήταν ώρα για αυτό», όπως λέει και η Νίκη Σταυρίδη προλογίζοντας εξαιρετικά το βιβλίο. Είναι αλήθεια πως την τελευταία δεκαπενταετία, μια δράκα από ερευνητές και ερευνήτριες έχουν εστιάσει στην ομόφυλη σεξουαλικότητα, όπως επιτελείται στην Ελλάδα (εξαιρετικά παραδείγματα αποτελούν οι ακαδημαϊκές εργασίες των Γιαννακόπουλου, Κανάκη, Καντσά, Κυρτσόγλου). Παρόλ' αυτά, το συγκεκριμένο βιβλίο δεν παύει να αποτελεί μία από τις ελάχιστες μονογραφίες για το ζήτημα της λεσβιακής καθημερινότητας στην Ελλάδα και στα ελληνικά, από όσο γνωρίζω.

Πέρα από την ανακίνηση ενός ελάχιστα συζητημένου θέματος, μια κατά βάση πολιτική αρετή, το βιβλίο της Καντσά έχει και άλλα χαρίσματα. Αν και το θεωρητικό μέρος γράφτηκε στα μέσα της δεκαετίας του '90, παρουσιάζει με επαρκή και ευνόητο τρόπο θεωρητικές εργασίες που παραμένουν βασικές για την κατανόησή μας, τόσο για το ζήτημα της ομοφυλοφιλίας γενικά, όσο και του λεσβιασμού πιο συγκεκριμένα. Θα το πρότεινα ανεπιφύλακτα ως εισαγωγικό ανάγνωσμα για όποια ή όποιον επιθυμεί μια πρώτη επαφή με το γνωστικό πεδίο που έχει ονομαστεί «λεσβιακές και γκέι σπουδές» ή «σπουδές φύλου».

Το κύριο μέρος του βιβλίου αφορά βέβαια την εθνογραφική έρευνα της Καντσά για την κοινότητα των λεσβιών της Ερεσού. Γενέθλιος τόπος της Σαπφώς, η Ερεσός αρχίζει να προσελκύει ήδη από τη δεκαετία του '70 γυναίκες που θέλουν να αποτίσουν φόρο τιμής στην αρχαία τους «πρόγονο». Όπως κυλά η δεκαετία του '80 όλο και περισσότερες λεσβίες κατασκηνώνουν στην παραλία της Ερεσού, στην αρχή τελείως ελεύθερα και μετά πιο οργανωμένα, επανερχόμενες κάθε χρόνο και συγκροτώντας έναν πυρήνα σταθερών επισκεπτριών με τα χαρακτηριστικά της κοινότητας. Οι σχέσεις της κοινότητας αυτής με τις ντόπιες/ους της Ερεσού χαρακτηρίζεται από συγκρούσεις και συμφιλιώσεις. Η λεσβιακή ορατότητα σε ένα χωριό της ελληνικής επαρχίας, αλλά και η ανάγκη των λεσβιών να υπάρξουν σε ένα μέρος της παραλίας ανενόχλητες από την ανδρική ηδονοβλεψία, αποτελούν βασικά διακυβεύματα της διαμάχης για όλη τη δεκαετία. Τον καιρό του '90 τα πράγματα φαίνεται να ηρεμούν, με βασικό παράγοντα ότι τα χρήματα των τουριστριών, λεσβιακά είτε μη, παραμένουνε χρήματα.

Όσον αφορά τη λεσβιακή κοινότητα την περίοδο που η Καντσά διενεργεί την έρευνά της, παρατηρεί καταρχάς τους διπλούς μηχανισμούς της εμφάνειας και της απόκρυψης, που συντελούνται μέσα από μια επίσκεψη στην Ερεσό. Ακόμη και αν μια λεσβία δεν είναι ορατή στον τόπο κατοικίας της, η Ερεσός αποτελεί ιδανικό περιβάλλον για κοινωνικοποιηθεί με άλλες λεσβίες, να κάνει σχέσεις φιλικές και ερωτικές και να ζήσει μια καθημερινότητα κοντινή στις ανάγκες της, έστω και αν αυτό περιορίζεται μόνο στους καλοκαιρινούς μήνες. Κάποια στυλ εμφάνισης λειτουργούν μάλιστα ως ορατά αναγνωριστικά σημάδια μεταξύ των λεσβιών (γραμμωμένοι μύες, μηχανές μεγάλου κυβισμού, αρρενωπό ντύσιμο, έλλειψη μακιγιάζ κ.τ.λ.), αλλά και εκνευρίζουν τις πιο παραδοσιακές/ούς ντόπιες/ους. Υπάρχουν φυσικά και χώροι διασκέδασης όπου οι λεσβίες της Ερεσού είναι αποδεκτές, όπως και χώροι που αντιμετωπίζονται εχθρικά ή ως ανεπιθύμητες.

Η Καντσά παρατηρεί ότι με την πάροδο των χρόνων οι ίδιες οι λεσβίες φαίνεται να έχουν όλο και λιγότερο ανάγκη από χώρους αυστηρά διαχωρισμένους από τους/τις στρέιτ και περισσότερο διεκδικούν χώρους όπου να μπορούν να συνυπάρχουν με αξιοπρέπεια και άνεση μαζί με τον υπόλοιπο πληθυσμό της Ερεσού.

Τέλος, η λεσβιακή κοινότητα της Ερεσού την εποχή που γράφεται το κείμενο χαρακτηρίζεται τόσο από ενότητα, όσο και από εσωτερικές διαφοροποιήσεις. Beach party με φωτιές στην παραλία, αθλητικοί αγώνες και αλλόκοτα καλλιστεία λειτουργούν ως μηχανισμοί κοινωνικοποίησης και σύσφιξης δεσμών, ενώ η εθνική ταυτότητα, η ηλικία και η παλαιότητα των επισκέψεων στην Ερεσό, διαφοροποιούν τις συνήθειες και τις προτιμήσεις, παράγοντας ενίοτε και συγκρούσεις μεταξύ των λεσβιών.

Η προσεκτική κατακλείδα της ερευνήτριας για την κοινότητα της Ερεσού και τις λεσβίες που τη συναποτελούν, είναι τελικά η έμφαση στην ποικιλότητα και την πολυμορφία, οι οποίες όμως παραμένουν συγκροτητικές και όχι διαλυτικές για την ομάδα. «Ίσως τελικά οι συναντήσεις γυναικών στην Ερεσό Λέσβου μπορούν να ερμηνευτούν σε σχέση τόσο με τις ερωτικές επιλογές, όσο και με τη διαμόρφωση δεσμών φιλίας που ξεπερνούν και αντιβαίνουν τους ορισμούς του φύλου και της σεξουαλικότητας, έτσι όπως συναντιούνται σε ετεροφυλόφιλα πλαίσια. Δυνάμει φίλες, δυνάμει ερωμένες», όπως το θέτει και η ίδια η Καντσά, στην τελευταία παράγραφο του βιβλίου της.

Αναστοχασμός αντί επιλόγου

Από ποια δυνατότητα κατανόησης μιλά ένας «μπάι άντρας» (που δεν έχει πατήσει το πόδι του στη Λέσβο) για το βιβλίο μιας «στρέιτ» ερευνήτριας που αφορά την κοινότητα των λεσβιών της Ερεσού πριν δεκαπέντε χρόνια; Πόσα φίλτρα ερμηνείας και απόστασης μεσολαβούν μέχρι την/τον αναγνώστρια/τη μιας βιβλιοπαρουσίασης; Ίσως η ενσυναίσθηση να γεφυρώνει κάποια χάσματα, όπως και η προθυμία να εγκολπωθείς τον «διπλανό άλλο», αν και γνωρίζεις την αδυναμία σου να το ενσωματώσεις. Βιβλία σαν της Καντσά για αυτό αξίζουν, επειδή ανοίγουν το μυαλό και την καρδιά μας, ακόμη και αν είμαστε οριστικά εξορισμένες/οι από τον τόπο, το χρόνο ή ακόμα και το σώμα που τα γέννησε.

Διαβάστε επίσης

• Η οικογένεια που επιλέγουμε
• Φιλία, σεξουαλικότητα, συγγένεια
• Βλέποντας τις λεσβίες