του Λύο Καλοβυρνά

Όταν σ’ έχουν κακοποιήσει επειδή είσαι παιδάκι και μπορούν· όταν σ’ έχουν βιάσει επειδή είσαι γυναίκα και μπορούν· όταν σ’ έχουν ξυλοφορτώσει επειδή είσαι γκέι και μπορούν· όταν σ’ έχουν κράξει επειδή είσαι χοντρή και μπορούν· όταν σε κοροϊδεύουν και σε εξαπατούν επειδή είσαι ξένος και μπορούν – τότε είναι απολύτως φυσιολογικό και υγιές να θυμώσεις. Να γίνεις έξαλλος από το δίκιο που σε πνίγει.

Ο θυμός είναι ένα πολύ χρήσιμο συναίσθημα, απολύτως αναγκαίο για την επιβίωσή μας. Είναι ένα σινιάλο από τον οργανισμό μας ότι κάποιος ή κάτι παραβιάζει τον χώρο μας, τις αξίες μας, το σώμα μας. Θυμώνουμε, πρώτον ώστε εμείς οι ίδιες να αντιληφθούμε ότι κάτι άσχημο μας συμβαίνει και δεύτερον ώστε να δείξουμε και στους άλλους ότι αυτό που κάνουν είναι ανεπίτρεπτο και πρέπει να το σταματήσουν (αν, βέβαια, εκδηλώσουμε τον θυμό μας και δεν τον καταπνίξουμε).

Ο θυμός, όπως και τα υπόλοιπα συναισθήματά μας –η λύπη, ο φόβος, η χαρά− λειτουργούν σαν πυξίδα για να πλοηγούμαστε στην καθημερινότητά μας και να σχετιζόμαστε με άλλους ανθρώπους. Αν έχουμε υποστεί αδικία ή βία, ο θυμός μας δείχνει τον δρόμο ώστε να αλλάξουμε την άσχημη κατάσταση αντί να συνεχίσουμε να την υπομένουμε. Μας κινητοποιεί.

Πολλοί που έχουμε υποστεί κοινωνική καταπίεση λόγω ενός χαρακτηριστικού μας (είμαστε γυναίκες, γκέι, χοντροί, ανάπηρες, τρανς κτλ) κινητοποιούμαστε από τον θυμό μας για να καταπολεμήσουμε την καταπίεση. Οργανώνουμε δράσεις, αγωνιζόμαστε για να σταματήσει η καταπίεση για μας και για άλλους σαν εμάς. Συχνά οι αγώνες μας έχουν πολύ θυμό από την αδικία που έχουμε υποστεί στο πετσί μας και που ενδεχομένως ακόμα εισπράττουμε. Μεγάλες αδικίες και καθημερινά microaggressions.

Τον δικαιούμαστε τον θυμό μας. Απολύτως. Αν όμως στόχος μας είναι η εξάλειψη της καταπίεσης είναι ο θυμός μας το κατάλληλο μέσο για να πετύχουμε τον στόχο μας; Όχι, ποτέ!

Δικαιούμαστε τον θυμό μας για τα όσα έχουμε υποστεί, όμως ο θυμός είναι το πλέον ακατάλληλο μέσο για ακτιβισμό. Δεν πετυχαίνει το παραμικρό – το αντίθετο, μάλιστα, επιδεινώνει τις προβληματικές καταστάσεις. Όπως το θέτει η Χάννα Γκάντσμπυ, η Αυστραλέζα γκέι κωμικός που έχει υποστεί πολλή βία ως λεσβία και ως γυναίκα: «Είμαι θυμωμένη και πιστεύω ότι έχω κάθε δικαίωμα να είμαι θυμωμένη! Όμως δεν έχω δικαίωμα να σπέρνω θυμό. Κανένα δικαίωμα! Διότι ο θυμός, όπως και το γέλιο, μπορεί να ενώσει ένα δωμάτιο γεμάτο αγνώστους στο πι και φι. Όμως ο θυμός, σε αντίθεση με το γέλιο, δεν θα ανακουφίσει την ένταση, αφού ο θυμός είναι ένταση. Είναι τοξική, είναι μεταδοτική ένταση. Και το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να σπέρνει τυφλό μίσος. Προσωπικά, δεν θέλω να συμμετέχω σε αυτό. Διότι βλέπω την ελευθερία έκφρασής μου ως ευθύνη. Απλά και μόνο επειδή μπορώ να πάρω τη θέση του θύματος δεν σημαίνει ότι ο θυμός μου είναι εποικοδομητικός.»

Πράγματι, ο θυμός στις αντικαταπιεστικές δράσεις ποτέ δεν είναι εποικοδομητικός. Το να φωνάζω σ’ έναν σεξιστή ή σε μια ομοφοβική πόσο μαλακισμένη είναι η συμπεριφορά τους και να πάνε να ξεστραβωθούνε, ποτέ μα ποτέ δεν πρόκειται να συμβάλει ούτε ένα εκατομμυριοστό στο να εξαφανιστεί ο σεξισμός ή η ομοφοβία. Όταν κάνουμε αντικαταπιεστική δράση με θυμό, αναπόφευκτα όσες εισπράττουν τον θυμό μας θα αντιδράσουν σε αυτόν παρά στο περιεχόμενο των λόγων μας. Σχεδόν σίγουρα θα αντιδράσουν αντανακλαστικά –είτε αμυντικά είτε επιθετικά−χωρίς καμία δυνατότητα να αντιληφθούν τι ακριβώς τους λέμε, γιατί διαμαρτυρόμαστε, γιατί «κάνουμε έτσι σαν τρελοί»!

Όταν βρίζουμε κάποιον ή του φωνάζουμε, αυτόματα ενεργοποιείται μια περιοχή στον εγκέφαλό του, η αμυγδαλή, η οποία διαδραματίζει ζωτικό ρόλο για την επιβίωσή μας: μας προστατεύει από κάθε τι που μπορεί να είναι απειλητικό. Αυτόματα συμβαίνει κάτι που ονομάζεται συγκινησιακή πειρατεία. Όταν φωνάζουμε σε κάποιον μπαίνει απευθείας σε κατάσταση απειλής: fight, flight, freeze – φυγή, μάχη ή πάγωμα. Το τι του λέω βρίζοντας ή φωνάζοντας δεν έχει καμία απολύτως σημασία. Τα ενδεχομένως άριστα επιχειρήματά μου αποκλείεται να ακουστούν. Ο άλλος θα αντιδράσει αντανακλαστικά και οποιαδήποτε προσπάθειά μου να του δώσω να καταλάβει ότι μια κατάσταση ή συμπεριφορά είναι προβληματική δεν πρόκειται να γίνει αντιληπτή.

Το να απαιτώ γεμάτος ιερό δίκιο από κάποιον να ψάξει μόνος του γιατί μια συμπεριφορά του είναι σεξιστική, ρατσιστική, ομοφοβική κτλ είναι σαν να ζητάω από ένα ψάρι να αναπνεύσει έξω από το νερό. Δεν έχει κανέναν απολύτως λόγο ή κίνητρο να αμφισβητήσει μια κατάσταση την οποία έχει ζήσει ως απολύτως φυσιολογική όλη του τη ζωή. Αν μάλιστα του φωνάζω κι από πάνω, θα έχω το ίδιο αποτέλεσμα με το αν φώναζα σε κλαριά. Είναι δική μου δουλειά, δυστυχώς, να εξηγήσω γιατί μια συμπεριφορά είναι καταπιεστική και άρα βλαβερή. Ο λόγος είναι ότι η καταπίεση είναι πάντοτε ο κοινωνικός κανόνας. Όλες και όλοι μας έχουμε μεγαλώσει με αυτόν τον κανόνα και θεωρούμε ότι «έτσι είναι και πρέπει να είναι τα πράγματα», μέχρις ότου ευαισθητοποιηθούμε και αντιληφθούμε ότι όχι, τα πράγματα δεν πρέπει να είναι έτσι γιατί κάποιοι άνθρωποι παθαίνουν ζημιά.

{youtube}IgMwXWv91hE{/youtube}

Και με τον δίκαιο θυμό μας τι σκατά κάνουμε; Αλληλοφροντιζόμαστε! Είναι απαραίτητο να δημιουργούμε πλαίσια όπου μπορούμε να τον εκφράσουμε, να τον εκτονώσουμε και να βρούμε κατανόηση και συμπαράσταση. Ώστε μετά να μη μας κατακλύζει και να μας τυφλώνει ως προς τους στόχους μας. Ο θυμός μας χρειάζεται έναν ασφαλή χώρο για να εκφραστεί με ασφάλεια, ώστε να πάψει να μας καίει μέσα μας. Κι όταν επιτέλους τον εκφράσουμε, πιθανότατα να αποκτήσουμε πρόσβαση και στα άλλα συναισθήματα που φορτωθήκαμε λόγω της καταπίεσης: τη λύπη, τον φόβο.

Ο θυμωμένος ακτιβισμός διαδραματίζει έναν σημαντικό και ενίοτε αναγκαίο ρόλο. Ταρακουνάει. Ξεβολεύει. Απειλεί. Όμως όταν ταρακουνιόμαστε φοβόμαστε. Όταν ξεβολευόμαστε φοβόμαστε. Όταν απειλούμαστε φοβόμαστε. Κι όταν φοβόμαστε κλείνουμε, δεν ανοίγουμε. Κάνουμε επίθεση, αμυνόμαστε ή παγώνουμε. Δεν μπαίνουμε σε καμία διαδικασία διαλόγου, συνάντησης ή αλλαγής.

Ο θυμωμένος ακτιβισμός είναι πολύ επιφανειακός, με πενιχρά ως ανύπαρκτα αποτελέσματα. Είναι, βέβαια, φαντασμαγορικός και εντυπωσιακός σαν πυροτέχνημα – κι εξίσου άχρηστος. Αντιθέτως, ο ακτιβισμός που στοχεύει στην αλλαγή παγιωμένων νοοτροπιών μέσα από την ευαισθητοποίηση, τον διάλογο και τη συνάντηση είναι σίγουρα λιγότερο ρατατατζούμ, απαιτεί περισσότερη δουλειά και υπομονή, ενέχει πολλές απογοητεύσεις, αλλά πραγματικά αλλάζει τον κόσμο προς το καλύτερο. Όπως λέει και η Χάννα Γκάντσμπυ, το ότι είμαστε θύματα βίας δεν κάνει τον θυμό μας εποικοδομητικό.