Φύλο & Φτερό

Πώς κατασκευάστηκε η ομοφυλοφιλία;

των Έρσης Ζαράγκαλη & Λύο Καλοβυρνά

Πες μου μια λέξη

Η λέξη ομοερωτικός (ελληνικής προέλευσης, αλλά ανύπαρκτη στα ελληνικά) εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1916. Η λέξη ομοφοβία, δηλαδή οι διακρίσεις κατά των ομοφυλόφιλων, μόλις το 1969.

Πάντα υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει ομοφυλοφιλία, λέμε και το πιστεύουμε. Υπάρχουμε σε όλες τις ιστορικές περιόδους, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη, σε όλες τις κοινωνίες. Λάθος, πολύ λάθος.

Το καινούργιο φρούτο

Η «ομοφυλοφιλία», όπως την εννοούμε σήμερα, είναι κάτι πολύ καινούργιο. Ακόμα και η λέξη που την περιγράφει είναι καινούργια: είναι γερμανική και πρωτοεμφανίστηκε το 1869. Αποτελεί ελληνο-λατινικό υβρίδιο και επινοήθηκε από τον Karl Maria Kertbeny, που τη χρησιμοποίησε σε ένα φυλλάδιο που ζητούσε την ανάκληση των νόμων της Πρωσίας περί σοδομίας.

Στην αγγλική γλώσσα μπήκε ως επίθετο το 1892, με τη μετάφραση του Psychopathia Sexualis του Krafft-Ebing από τον C. G. Chaddock. Τα πρώτα της γενέθλια ως ουσιαστικό στην αγγλική τα γιόρτασε μόλις το 1912, ενώ στα γαλλικά εμφανίζεται στα 1907. Η εισαγωγή της στην ελληνική γλώσσα χρονολογείται από την ίδια περίοδο. Στις ΗΠΑ άρχισε να εμφανίζεται σε ιατρικά κείμενα τη δεκαετία του 1890, αλλά η γενική της χρήση άρχισε μετά το 1920.

Η ομοφυλόφιλη ταυτότητα, με την έννοια του ανθρώπου που προσδιορίζει τον εαυτό του ως ομοφυλόφιλο και ζει ομοφυλόφιλη ζωή, εμφανίστηκε για πρώτη φορά σε ευρεία κλίμακα με τη βιομηχανική επανάσταση και την αστυφιλία, τον 19ο αιώνα στη Δυτική Ευρώπη. (Υπήρχαν και στο παρελθόν περιπτώσεις ανθρώπων που διήγαν μια σχετικά ομοφυλόφιλη ζωή, π.χ. σε μοναστικά τάγματα, στις λίγες αστικές κοινωνίες όπως η Φλωρεντία, κτλ, αλλά ήταν σπάνιες και μεμονωμένες.) Μέχρι τότε τι γινόταν; Δεν υπήρχαν γκέι;

Στας εξοχάς

Πριν από τη βιομηχανική επανάσταση, η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων ζούσε στην ύπαιθρο από τη γη, είτε άμεσα (καλλιεργώντας) είτε έμμεσα (αγοράζοντας ή ανταλλάσσοντας τροφή με υπηρεσίες και αγαθά). Βασική μονάδα παραγωγής ήταν η οικογένεια, η οποία επιβίωνε χάρη σε σχέσεις απόλυτης αλληλεξάρτησης. Με άλλα λόγια, η επιβίωση του κάθε μέλους εξαρτιόταν από τη συνεργασία όλων, αφού έπρεπε όλοι ανεξαιρέτως να συμμετέχουν στις δουλειές, όπως η καλλιέργεια των χωραφιών, η εκτροφή ζώων, η προετοιμασία τροφής, η κατασκευή ρουχισμού κτλ. Ήταν αδύνατο για κάποιο άτομο να φύγει από την οικογένεια και να επιβιώσει μόνο του. Εκτός αν εντασσόταν σε κάποια άλλη μονάδα παραγωγής – όπως τα πολυάριθμα μοναστήρια.

Σε τέτοιες κοινωνικές συνθήκες, οι άνθρωποι που έλκονταν σεξουαλικά από το ίδιο φύλο έκαναν έρωτα με ομόφυλους τους (όποτε έβρισκαν την ευκαιρία), αλλά ήταν αδύνατο να διανοηθούν μια ομοφυλόφιλη ύπαρξη, αφού στις μικρές, αγροτικές κοινωνίες η εργασία και η επιβίωση ήταν εφικτές μόνο στα πλαίσια του θεσμού της οικογένειας. Υπήρχε ομοφυλοφιλικός έρωτας, αλλά δεν υπήρχε αυτό που λέμε «ομοφυλόφιλος», δηλαδή άτομα που να θεωρούν τον εαυτό τους ομοφυλόφιλο, να κάνουν παρέα με άλλους ομοφυλόφιλους, πόσο μάλλον να ζουν με έναν ομόφυλό τους. Δεν υπήρχε κοινωνικός χώρος για να ζήσει κάποιος ως ομοφυλόφιλος.

Σώζονται πολλές μαρτυρίες ανθρώπων με ομοφυλοφιλικές επαφές, αλλά σχεδόν πάντα αυτό ήταν κάτι που συνέβαινε παράλληλα ή περιστασιακά. Οι πρώτοι νόμοι, που άρχισαν να επιβάλλονται από τον 13 ο αιώνα και μετά, καταδίκαζαν τον σοδομισμό, δηλαδή την πράξη αυτή καθαυτή, και όχι την (ανύπαρκτη) ομοφυλοφιλία ως τρόπο ζωής.

Όλοι στην πόλη

Η βιομηχανική επανάσταση άλλαξε άρδην αυτή την κατάσταση. Οι άνθρωποι άρχισαν να εργάζονται πρώτα στο σπίτι ως εξωτερικοί βιοτέχνες, αλλά όλο και περισσότερο σε εργοστάσια, όπου οι εργοδότες μπορούσαν να ελέγχουν καλύτερα την παραγωγή (και τους εργάτες). Καθώς τα εργοστάσια μεγάλωναν και απαιτούσαν περισσότερα εργατικά χέρια, άρχισε να συρρέει κόσμος σε μεγάλα αστικά κέντρα.

Σε αυτές τις νέες συνθήκες παραγωγής, η διαβίωση έπαψε να συνδέεται άμεσα με την παραγωγική διαδικασία της οικογένειας ή της κοινότητας. Με άλλα λόγια κάποιος μπορούσε να βγάζει το ψωμί του χωρίς να είναι απαραίτητα ενεργό μέλος μιας οικογένειας. Πληρωνόταν για τον μόχθο του στο εργοστάσιο (και αργότερα στον τριτογενή τομέα) και με τα χρήματα αυτά μπορούσε να βρει κατάλυμα και να αγοράσει φαγητό ή ρουχισμό – κάτι που δεν ήταν εφικτό στις αγροτικές κοινωνίες. Η οικογένεια έπαψε να είναι ανεξάρτητη μονάδα παραγωγής.

Επίσης με τη μεγάλη συγκέντρωση ανθρώπων στα αστικά κέντρα άλλαξε και ο τρόπος διαβίωσης: πολλοί εργαζόμενοι συστεγάζονταν σε αντρικές ή γυναικείες πανσιόν, έφευγαν από τις οικογένειές τους και μπορούσαν να ζήσουν μια πιο ελεύθερη ζωή μαζί με άλλους συνομηλίκους. Στα αστικά κέντρα, η ομοφυλοφιλική επιθυμία μπόρεσε σιγά σιγά να μετουσιωθεί σε προσωπική ταυτότητα – μια ταυτότητα που βασιζόταν στη δυνατότητα να ζήσει κανείς έξω από μια ετεροφυλόφιλη οικογένεια και να δημιουργήσει μια προσωπική ζωή βάσει της έλξης που ένιωθε για το ίδιο φύλο .

Γενηθήτω ομοφυλοφιλία!

Τον 19ο αιώνα στη δυτική Ευρώπη και τις ΗΠΑ υπήρχαν αρκετοί άντρες και γυναίκες που είχαν πλέον την κοινωνική πολυτέλεια να αναγνωρίσουν την ερωτική τους επιθυμία προς το ίδιο φύλο. Έβλεπαν ότι αυτή η επιθυμία τους διαφοροποιούσε από την πλειοψηφία και αναζητούσαν άλλους ομοίους τους. Αυτοί οι πρώτοι «γκέι και λεσβίες» προέρχονταν από ευρύ κοινωνικό φάσμα: δημόσιους υπαλλήλους και επιχειρηματίες, υπαλλήλους καταστημάτων και εργάτες, καθηγητές και δικηγόρους, υπηρέτες και χειρώνακτες, και φυσικά τους πλούσιους αργόσχολους. Για πρώτη φορά στη νεότερη ιστορία, οι γκέι και οι λεσβίες άρχισαν να επινοούν τρόπους για να γνωρίζουν ο ένας τον άλλο και να διάγουν μια κοινή ζωή. Άρχισαν να εμφανίζονται τα πρώτα «γκέι» μπαρ σε χώρες όπως η Βρετανία και η Γερμανία, ενώ οι λεσβίες δημιουργούσαν λογοτεχνικές συντροφιές και ιδιωτικές κοινωνικές λέσχες. Τώρα πια οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες επέτρεπαν στους ομοφυλόφιλους να εκφράζουν, έστω και συγκαλυμμένα, την επιθυμία τους.

Στο επόμενο: από τον παπά στον γιατρό

Βιβλιογραφία:

Desire, The Politics of Sexuality, ed. Ann Snitow, Christine Stansell, Sharon Thompson, Virago, London, 1984.

Coming Out, Homosexual Politics in Britain from the 19th Century to the Present, Jeffrey Weeks, Quartet Books, London, 1990.

The Oxford English Dictionary Online, Oxford University Press.