10%
προηγούμενα τεύχη | σύνδεσμοι | οδηγός πόλης | INFO in english  
  περιεχόμενα τεύχους    
 
 

Αν υποψιαστώ

Η Ομοφυλοφιλία στο Βυζάντιο

Μήπως εμαλακίσθης με χέρι αρσενικόν;

του Νίκου Μελά

Επί χιλια χρόνια το μίασμα της των Σοδόμων ασέλγειας ήταν υπεύθυνο για κάθε κακό και συμφορά που έπληττε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Νομοθέτες και κλήρος είχαν αναλάβει τη σωτηρία της.

Η εβραιοχριστιανική κληρονομιά του Βυζαντίου, με δεδομένη την εχθρική της στάση απέναντι στους ομοφυλόφιλους, δεν άφηνε πολλά περιθώρια ανοχής για σεξουαλικότητες που παρέκκλιναν από το θεάρεστο ετεροφυλόφιλο πρότυπο. Οι Πατέρες της Εκκλησίας έχουν συγγράψει κατεβατά ποινών για την ομοφυλοφιλία, πράγμα που αν μη τι άλλο αποδεικνύει έμμεσα την μεγάλη της εξάπλωση σε όλα τα κοινωνικά στρώματα και φυσικά (αν όχι ιδιαίτερα) στον κλήρο.

Η μεταστροφή της κοινωνίας από την ανοχή της ομοφυλοφιλίας, που επικρατούσε στον αρχαίο κόσμο, στην ποινική καταδίκη της, έγινε στα χρόνια του 'φωτισμένου' αυτοκράτορα Ιουστινιανού, στις αρχές του 6ου αιώνα. Κατά τους πρώτους χρόνους της βασιλείας του (528-529) ο αυτοκράτορας εξαπέλυσε έναν άνευ προηγουμένου διωγμό των ομοφυλοφίλων. Αρκούσε μια απλή καταγγελία από έναν πολίτη για να οδηγηθεί σε μαρτυρικό θάνατο οποιοσδήποτε, ακόμη και αθώος. Οι διαδικασίες ήταν συνοπτικές, χωρίς καμία επίφαση νομιμότητας και η ποινή για το "αδίκημα" ήταν η 'καυλοτομία', η εισαγωγή αιχμηρών καλαμιών στα γεννητικά όργανα και η διαπόμπευση . Ο σύγχρονος ιστορικός Προκόπιος πάντως μας πληροφορεί ότι πίσω από το πρόσχημα της ηθικής κρύβονταν άλλα κίνητρα: η εξόντωση των πολιτικών αντιπάλων του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας (σύμφωνα και με έναν άλλο ιστορικό: "πολλοί των μεγιστάνων, των δε αρχιερέων ουκ ολίγοι οικτρώς ετελεύτησαν").

Η νομοθετική πολιτική του Ιουστινιανού αποκρυσταλλώθηκε σε δύο νόμους (νεαρές), την αυστηρότερη από τις οποίες εμπνεύστηκε ο αυτοκράτωρ από το μεγάλο σεισμό του 557 και την επακόλουθη επιδημία πανώλης. Και τα δύο φαινόμενα εξηγήθηκαν ως οργή του Θεού για τις κάθε είδους αμαρτίες των κατοίκων. Από τότε και μέχρι την πτώση του Βυζαντίου, ως ποινή της ομοφυλοφιλίας ορίστηκε και για τους δύο δράστες ο δια ξίφους θάνατος, ενώ η 'καυλοκόπηση' θεσπίστηκε ως η τυπική ποινή για την κτηνοβασία. Επιπλέον, από την εποχή του Ιουστινιανού το θέμα της ομοφυλοφιλίας έγινε κοινωνικό ταμπού και η ομοφυλοφιλική ποίηση (η 'παιδική Μούσα') εξαφανίστηκε από τις ανθολογίες.

Παρ' όλα αυτά, φαίνεται ότι ο διωγμός δεν επαναλήφθηκε στην Αυτοκρατορία και με την πάροδο του χρόνου διευρύνθηκαν τα όρια ανοχής της κοινωνίας στο θέμα της ομοφυλοφιλίας. Έτσι, παρότι οι αναφορές δεν εξέλειπαν, ο αριθμός τους ελαττώθηκε αισθητά, ενώ αυξήθηκε το ενδιαφέρον για το "ενδιάμεσο φύλο" των ευνούχων. Οι ευνούχοι, τυπικά και νομικά άνδρες, είχαν νομοθετικά αναγνωρισμένες ιδιομορφίες με αξιώματα και τίτλους που προορίζονταν αποκλειστικά σε αυτούς. Παρά την υποτιθέμενη σεξουαλική τους ουδετερότητα, οι ευνούχοι "εν γυναιξί τα ανδρών και εν ανδράσι των γυναικών εκπληρούσι" εκούσια ή, σε περίπτωση που είναι σκλάβοι, δια της βίας. Συχνά η ομορφιά τους προκαλούσε τόσο θαυμασμό και έντονα συναισθήματα ώστε ο μεγαλύτερος βυζαντινός κανονολόγος και πατριάρχης Αντιοχείας, Θεόδωρος Βαλσαμών, τον 12ο αιώνα έγραψε τέσσερα ποιήματα για έναν νεαρό ευνούχο για τον οποίο ζητούσε την προστασία της Αγίας Τριάδος: "ευνουχοπουλίδιον ημών δε σκέποι Θεού τρισυπόστατος αγία φύσις"!

Η συν τω χρόνω αλλαγή στα κοινωνικά ήθη αντανακλάται και στη (σχετική) ηπιότητα με την οποία τιμωρείται η ομοφυλοφιλία από νεότερους κανονολόγους. Από τα 18 χρόνια ακοινωνησίας που επέβαλλε ο Γρηγόριος Νύσσης και τα 15 του Μεγάλου Βασιλείου, ήδη τον 8ο αιώνα προτείνονται μόνον δύο, ενώ τον 14ο αιώνα προτείνονται τρία χρόνια ακοινωνησίας, ξηροφαγίας το βράδυ και διακοσίων μετανοιών καθημερινώς.

Τους άγιους πατέρες απασχολούν επίσης πολύ σοβαρά διάφορες παραλλαγές της ομοφυλόφιλης σεξουαλικής επαφής, τις οποίες αναλύουν με λεπτομέρεια: "...και περί μαλακίας, ης δύω εισίν αι διαφοραί. Μια μεν η δια οικείας χειρός ενεργουμένη, ετέρα δε η δι' αλλοτρίας". Ο εξομολογητής πρέπει να ρωτήσει τον εξομολογούμενο "μήπως εμαλακίσθης με χέρι αρσενικόν ή εσύ εμαλάκισες αυτόν;" Κάτι τέτοιο "επιτιμάται ημέρας 60, ξηροφαγίαν καθ' εκάστην και μετανοίας 100". Προβληματισμός επικρατεί πάντως για τη βαρύτητα της ποινής που θα πρέπει να επιβληθεί στον άνδρα ο οποίος θα κάνει στοματικό έρωτα με Μωαμεθανό και θα δεχτεί το σπέρμα του τελευταίου στο στόμα του.

Στα μοναστήρια, όπου οι ιδιότυπες συνθήκες συμβίωσης μπορούσαν να οδηγήσουν σε ομοφυλόφιλη σεξουαλική επαφή, ίσχυαν αυστηροί κανόνες συμπεριφοράς. Η απομόνωση δύο μοναχών έπρεπε να αποφεύγεται με κάθε τρόπο, όπως και οι επισκέψεις ή η διανυκτέρευση σε ξένα κελιά, η είσοδος στο μοναστήρι παιδιών, αγενείων και ευνούχων (καθώς και θηλυκών ζώων για κάθε ενδεχόμενο).

Παρότι η γυναικεία ομοφυλοφιλία απουσιάζει εντελώς από τα νομικά κείμενα του Βυζαντίου, οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις ανάμεσα σε μοναχές είναι ένα ακανθώδες θέμα με το οποίο ο εξομολόγος καλείται να καταπιαστεί. Οι άγιοι πατέρες έχουν έτοιμες τις ερωτήσεις: "Μήπως έτυχε να κάνεις συγκοιλισμόν με άλλην γυναίκα;". Γιατί "εάν πέση με άλλην γυναίκα μια επάνω εις την άλλην γι' αμαρτίαν [...] εάν γυνή συγγένηται μετ' άλλης γυναικός [...] εάν δύο γυναίκες υπνώσωσιν άμα και δράξηται η μία της ετέρας τους μασθούς και καβαλικεύση αυτήν" ή γίνει "μετά χειρός μαλακία..." τότε οι ποινές κυμαίνονται από νηστεία σαράντα ημερών μέχρι ακοινωνησία δύο ετών και 100 μετάνοιες την ημέρα. Είναι ξεκάθαρο ότι η γυναικεία ομοφυλοφιλία είναι λιγότερο σημαντική και λιγότερο μεμπτή από την ανδρική.

Πολλούς αιώνες μετά το σεισμό της Κωνσταντινουπόλεως, η ομοφυλοφιλία εξακολουθεί να θεωρείται αιτία για γεωλογικά φαινόμενα, καθώς και για κάθε είδους συμφορές. Σεισμοί επί Λέοντος του Σοφού τον 10 αιώνα, άλλοι στην Κρήτη το 1508, τα δεινά του κράτους, η πτώση της Αμμοχώστου στους Τούρκους, όλα οφείλονται στην ομοφυλοφιλία των πολιτών, η οποία, παρά τις άοκνες προσπάθειες νομοθετών και κλήρου, παραμένει ανά τους αιώνας ένα ακαταμάχητο "κουσούρι".