10%
προηγούμενα τεύχη | σύνδεσμοι | οδηγός πόλης | INFO in english  
  περιεχόμενα τεύχους    
 
 

Προσοχή: αυτό το άρθρο θα σας κάνει το μυαλό άνω-κάτω

της Χριστίνας Νεοφώτιστου

Πόσα φύλα υπάρχουν; Ο σεξουαλικός προσανατολισμός έχει σχέση με το φύλο; Πόσο άντρας είναι ένας άντρας; Τι κάνει γυναίκα μια γυναίκα; Η Χριστίνα Νεοφώτιστου διαφωτίζει τις βασικές έννοιες του φύλου.

Για να εξηγούμαστε: αυτό το άρθρο θα σας ταράξει. Ό,τι νομίζατε ότι ξέρατε για τα φύλα και το τι είναι, θα ανατραπεί. Διαβάστε το μόνο εάν είστε έτοιμοι να προχωρήσετε πέρα από τις προκαταλήψεις και τους μύθους.

Κατ’ αρχάς: άλλο κοινωνικό φύλο, άλλο βιολογικό φύλο, άλλο σεξουαλικός προσανατολισμός. Άλλο άντρας, άλλο αρσενικό, άλλο γυναίκα, άλλο θηλυκό. Ας δούμε λοιπόν τι σημαίνει το καθένα.

Τι είναι κοινωνικό φύλο;

Κοινωνικό φύλο είναι οι κοινωνικές διαφορές των δυο φύλων, σε αντίθεση με τις βιολογικές διαφορές. Είναι το πώς βλέπεις κοινωνικά τον εαυτό σου: άντρα, γυναίκα ή στοιχεία και των δύο. Στα ελληνικά με τον όρο «κοινωνικό φύλο» ή ενίοτε «γένος» αποδίδουμε το gender, σε αντίθεση με το βιολογικό φύλο (sex). Αν και η ετυμολογία της λέξης gender ανάγεται στο λατινικό genus και στο ελληνικό «γένος» που υποδηλώνει κάτι γενικό, η μετάφραση «γένος» για το gender δεν είναι δόκιμη.

Στο κοινωνικό φύλο περιλαμβάνονται όλες οι κοινωνικές συμπεριφορές και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά (στάση σώματος, τρόπος ομιλίας, τρόπος σκέψης, περπατήματος, χρήση γλώσσας, ντύσιμο, κομμώσεις) που θεωρούνται αποκλειστικά ή κυρίαρχα για το κάθε φύλο. Πολλοί πιστεύουν ότι αυτές οι συμπεριφορές και τα χαρακτηριστικά πηγάζουν «φυσικά» από το βιολογικό φύλο (sex, χρωμοσώματα). Ωστόσο αυτό δεν ισχύει. Διαμορφώνονται και επιβάλλονται από την κοινωνία. Οι άντρες και οι γυναίκες γίνονται, δεν γεννιούνται. Το τι «είναι» αντρική ή γυναικεία συμπεριφορά διαμορφώνεται από την εκάστοτε κοινωνία. Γι’ αυτό και εντάσσεται στο gender.

Οι κανόνες του κοινωνικού φύλου είναι αυστηρότατοι και μεγάλη μερίδα της κοινωνίας πιστεύει ότι δεν επιτρέπεται να καταπατηθούν. Αυτό, ωστόσο, δεν σημαίνει ότι είναι αμετάβλητοι. Ανάλογα με την κοινωνία και την εποχή, το ροζ μπορεί να είναι «αντρικό χρώμα» αντί για «γυναικείο», όπως στην Αμερική του 1920. Οι γυναίκες μπορεί να δικαιούνται να φοράνε παντελόνι, οι άντρες να δικαιούνται (ή και να υποχρεούνται) να μακιγιάρονται και να φοράνε πουδραρισμένες περούκες (Αναγέννηση), και λοιπά.

Όλοι οι άνθρωποι έχουμε μια ταυτότητα φύλου (gender identity, επίσης έμφυλη ταυτότητα). Η έμφυλη ταυτότητα διαμορφώνεται από πάρα πολύ μικρή ηλικία. Σχεδόν από τη γέννησή μας οι γονείς και όλοι γύρω μας καταβάλλουν τεράστιες και συνεχείς προσπάθειες να μας εντάξουν στο ένα ή στο άλλο φύλο, με επιβραβεύσεις ή και τιμωρίες, όταν η συμπεριφορά μας λοξοδρομεί προς το άλλο φύλο. Όταν βλέπουμε ένα βρέφος, το πρώτο πράγμα που ρωτάμε είναι εάν είναι αγόρι ή κορίτσι. Αυτή η πληροφορία παίζει τεράστιο ρόλο στο πώς θα του συμπεριφερθούμε, όπως έχουν δείξει διάφορα πειράματα.

Η πιο βασική, πιο θεμελιώδης πεποίθηση των ανθρώπων για τον εαυτό τους είναι το κοινωνικό φύλο τους. Το κοινωνικό φύλο μας συνήθως συμφωνεί με το φύλο στο οποίο μας καταχώρησαν όταν γεννηθήκαμε. Μπορεί ένας άντρας να έχει αντρικό βιολογικό φύλο και να είναι ετεροφυλόφιλος, ωστόσο στοιχεία της κοινωνικής συμπεριφοράς ή της έκφρασής τους να ανήκουν περισσότερο στο γυναικείο κοινωνικό φύλο.

Οι περισσότεροι/ες από εμάς εκφράζονται ως άντρες ή γυναίκες, που είναι τα υποτιθέμενα δυο επιτρεπτά κοινωνικά φύλα. Τα φύλα δηλαδή στα οποία μας κατέταξαν κατά τη γέννηση, βάση του «βιολογικού φύλου» μας (τα κλασικά ΧΧ ή ΧΥ χρωμοσώματα). Μέχρι πρότινος η κυρίαρχη άποψη ήταν ότι το βιολογικό σου φύλο καθόριζε και το κοινωνικό σου φύλο και ότι υπήρχαν μόνο δυο φύλα και μόνο δυο κοινωνικά φύλα.

Υπάρχουν διάφορες κατηγορίες ανθρώπων για τις οποίες ο διαχωρισμός του βιολογικού φύλου σε άρρεν/θήλυ δεν είναι τόσο ξεκάθαρος, όπως στα τρανσέξουαλ άτομα και στα διαφυλικά (intersexed) άτομα. Αυτό αποδεικνύει ότι δεν υπάρχουν μόνο τα δυο καθορισμένα βιολογικά φύλα. Τα δε τρανστζέντερ άτομα αποδεικνύουν πως όχι μόνο το κοινωνικό φύλο δεν ακολουθεί απαραίτητα το βιολογικό φύλο, αλλά και ότι υπάρχουν πάνω από δυο κοινωνικά φύλα.

Σημείωση: Διαφυλικά άτομα είναι εκείνα στα οποία τα χρωμοσώματα που καθορίζουν το φύλο (ΧΧ για θήλυ και ΧΥ για άρρεν) δε συμφωνούν με τα γεννητικά όργανα ή/και με την εξωτερική εμφάνιση. Υπολογίζονται σε 2% του πληθυσμού. Μια γυναίκα μπορεί να ανακαλύψει ότι έχει αντρικά χρωμοσώματα και ένας άντρας γυναικεία, σε τυχαίο έλεγχο, χωρίς ποτέ να έχει τεθεί θέμα του κοινωνικού ή του βιολογικού τους φύλου. Ή μπορεί να μην το ανακαλύψουν ποτέ. Τα περισσότερα διαφυλικά άτομα μεγαλώνουν κατά σύμβαση ως αγόρια ή κορίτσια, γιατί αυτό λέει η εξωτερική εμφάνιση και τα γεννητικά τους. Παρ’ όλ’ αυτά μπορεί κάποια στιγμή να «επαναστατήσουν» απέναντι στο φύλο στο οποίο τα έχουν κατατάξει.

Τι σχέση έχει το κοινωνικό φύλο με τον σεξουαλικό προσανατολισμό;

Η δεύτερη πιο βασική πεποίθηση που έχουν οι άνθρωποι για τον εαυτό τους είναι ο σεξουαλικός προσανατολισμός (sexual orientation), δηλαδή ποιο φύλο προτιμούν για ερωτικούς συντρόφους (ομο-, ετερο- ή αμφι-φυλόφιλος προσανατολισμός).

Κατά κανόνα, αλλά όχι πάντα, η ταυτότητα φύλου συμφωνεί με τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Λόγου χάρη, ένα αρσενικό άτομο να έχει αντρικό κοινωνικό φύλο και να προτιμά γυναίκες για ερωτικούς συντρόφους (ετεροφυλόφιλος). Μπορεί όμως ένα αρσενικό άτομο να έχει αντρικό κοινωνικό φύλο και να προτιμά άντρες για ερωτικούς συντρόφους (ομοφυλόφιλος).

Επίσης ένα άτομο μπορεί να έχει ταυτότητα φύλου «γυναίκα» παρόλο που όταν γεννήθηκε το κατέταξαν ως «αγόρι». Μπορεί να έχει ή να μην έχει μπει σε διαδικασία να αλλάξει το σώμα της και μπορεί να επιθυμεί γυναίκες ως ερωτικούς συντρόφους. Συνεπώς το φύλο της είναι γυναίκα και ο σεξουαλικός της προσανατολισμός είναι ομοφυλόφιλος, δηλαδή είναι λεσβία.

Trans+gender = τρανστζέντερ. Είναι απλό!

Τρανστζέντερ συμπεριφορές είναι οι συμπεριφορές που υπερβαίνουν τους κανόνες του κοινωνικού φύλου. Είναι πολύ γενικός όρος και μπορεί να περιλαμβάνει πολλούς ανθρώπους: θηλυπρεπείς άντρες, αρρενωπές γυναίκες, butch και femme λεσβίες, στρέιτ ή γκέι, drag king και drag queen που χρησιμοποιούν το κοινωνικό φύλο ως πολιτική δήλωση ή ως ψυχαγωγία, τρανσέξουαλ άτομα, κλπ. Ο όρος transgender δεν έχει καμία σχέση με τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Έχει να κάνει με το μπέρδεμα και την υπέρβαση των εξωτερικών, κοινωνικών χαρακτηριστικών του φύλου, δηλαδή με την τυπική ανδρική και γυναικεία συμπεριφορά.

Η υποκατηγορία τρανσέξουαλ (transsexual) έχει επικρατήσει ειδικά για την υποκατηγορία των transgender εκείνων ανθρώπων που έχουν μια μόνιμη ταυτότητα φύλου αντίθετη με το βιολογικό τους φύλο. Πιο απλά, νιώθουν άντρες ή γυναίκες άσχετα από το ποιο είναι το βιολογικό τους φύλο, άσχετα με το αν είναι αρρενωποί ή θηλυπρεπείς, όπως επίσης και άσχετα από τον σεξουαλικό τους προσανατολισμό. Ενδέχεται να θέλουν να κάνουν πιο ριζικές αλλαγές στο σώμα τους.

Μπορεί ένα άτομο να έχει ταυτότητα φύλου «άντρας» παρόλο που όταν γεννήθηκε τον κατέταξαν, τον μεγάλωσαν σαν «κορίτσι». Μπορεί να έχει ή να μην έχει αλλάξει το σώμα του και να επιθυμεί άντρες ως ερωτικούς συντρόφους. Συνεπώς είναι ένας γκέι τρανς άντρας.

Όταν λέμε τρανς γυναίκα και τρανς άντρας πάντα εννοούμε το τελικό φύλο και όχι το αρχικό. Πολλά τρανς άτομα δεν βάζουν καν το «τρανς» μπροστά από το φύλο τους: είναι σκέτο άντρες ή γυναίκες.

Φυσικά υπάρχουν και οι πιο γνωστοί συνδυασμοί: α. άτομο που όταν γεννήθηκε το κατέταξαν και το μεγάλωσαν ως «αγόρι» αλλά είναι και αισθάνεται γυναίκα και της αρέσουν άντρες. β. άτομο που όταν γεννήθηκε το κατέταξαν ως «κορίτσι» αλλά είναι άντρας και του αρέσουν οι γυναίκες.

Η τρανς ταυτότητα δεν πρόκειται για μια «ακραία μορφή ομοφυλοφιλίας» όπως γενικά θεωρείται. Μια τρανς γυναίκα δεν «άλλαξε φύλο για να πηγαίνει με άντρες» και ένας τρανς άντρας δεν «άλλαξε φύλο για να πηγαίνει με γυναίκες». Άλλαξε φύλο ώστε το σώμα του/της να βρίσκεται σε αρμονία με αυτό που αισθάνεται ότι είναι. Είναι κάτι που έκανε για την εσωτερική του/της ηρεμία, ανεξάρτητα από το τι θέλει στο κρεβάτι του/της. Είναι μια ταυτότητα που έχει να κάνει με το πώς νιώθει ένας άνθρωπος και πώς μπορεί να αυτοπροσδιοριστεί καλύτερα, σε κάποιο φύλο το οποίο τον/την εκφράζει. Έτσι, μια λεσβία τρανς γυναίκα και ένας γκέι τρανς άντρας δεν είναι κάτι παράδοξο.

Ένας άντρας δεν είναι άντρας επειδή πηγαίνει με γυναίκες, μια γυναίκα δεν είναι γυναίκα επειδή πηγαίνει με άντρες. Επίσης ένας άντρας που πηγαίνει με άντρες δεν είναι γυναίκα και μια γυναίκα που πηγαίνει με γυναίκες δεν είναι άντρας. Το να ορίζεις το φύλο ενός ανθρώπου με βάση το φύλο του συντρόφου του είναι, απλοϊκό, αφελές και επιστημονικά αστήρικτο.

Γιατί μας μπερδεύει το θέμα των τρανς;

Το θέμα transgender προκαλεί πολύ έντονες συμπεριφορές σε μεγάλη μερίδα του πληθυσμού επειδή ταυτίζεται συχνά με την ομοφυλοφιλία αλλά και επειδή υπάρχει πολύ βαθιά ριζωμένη η πεποίθηση ότι τα φύλα είναι «έτσι από τη φύση τους και δεν αλλάζουν».

Αυτή η άποψη είναι αποδεδειγμένα εσφαλμένη και το φιλοσοφικό της υπόβαθρο είναι κάτι που ονομάζεται ουσιοκρατία (essentialism). Πρόκειται για μια θεωρία που δέχεται ότι υπάρχει μια μαγική, άυλη ουσία που κάνει έναν άνθρωπο κάτι συγκεκριμένο που δεν μπορεί να αλλάξει. Είναι η θεωρία που χρησιμοποιείται για να «αποδείξει» την ανωτερότητα κάποιων φυλών απέναντι σε άλλες ή ότι η ομοφυλόφιλη συμπεριφορά «είναι αφύσικη».

Δύσκολα καταλαβαίνουν οι άνθρωποι που ασπάζονται αυτή τη θεωρία ότι οι σημαντικότερες διαφορές ανάμεσα στα φύλα (πέρα από τα σεξουαλικά όργανα) είναι κοινωνικές και όχι «φυσικές». Τα αρσενικά και θηλυκά άτομα γινόμαστε άντρες ή γυναίκες αντιγράφοντας τις συμπεριφορές που βλέπουμε γύρω μας (φυσικά μέσω ανταμοιβής ή τιμωρίας από τους γύρω μας). Ένα τρανς κορίτσι που συμπεριφέρεται κοριτσίστικα έχει αντιγράψει τη συμπεριφορά των γυναικών στο περιβάλλον του, τις διάφορες χειρονομίες, συμπεριφορές και κοινωνικές δυναμικές. Ο μέσος άνθρωπος τείνει να θεωρεί αυτό το κορίτσι («που γεννήθηκε αγόρι») «τεχνητό δημιούργημα» που «προσποιείται» τη γυναίκα. Το θέμα είναι πως και τα υπόλοιπα κοριτσάκια, τα μη-τρανς κοριτσάκια, επίσης αντιγράφουν τη συμπεριφορά των γυναικών γύρω τους και προσποιούνται εξίσου τις γυναίκες. Αυτό ακριβώς ισχύει για τα αγόρια και τους άντρες. Τα παιδιά προσποιούνται ότι είναι γυναίκες ή άντρες, (είτε είναι τρανς είτε όχι), και με αυτό τον τρόπο κοινωνικοποιούνται ώστε να γίνουν τελικά αποδεκτές/-οι γυναίκες ή άντρες στην κοινωνία. Η αρρενωπότητα και η θηλυκότητα δεν είναι βιολογικά θέσφατα, αλλά προϊόντα κοινωνικής εκπαίδευσης, προϊόντα μίμησης συμπεριφορών και κοινωνικών ρόλων ή στερεότυπων (π.χ. ο άντρας είναι πολλά βαρύς, γαμοσταυρίζει και μιλάει για ποδόσφαιρο, η γυναίκα είναι λεπτεπίλεπτη, φοράει γόβες και βάφει τα νύχια της. Το ανάποδο είναι απαράδεκτο!) . Η υπόθεση ότι τα γεννητικά όργανα μας κάνουν άντρα ή γυναίκα πέφτει στο επίπεδο της ουσιοκρατίας και της μαγικής, παράλογης σκέψης.

Τι θα πουν όλα αυτά;

Οι γυναίκες δεν γεννιούνται «καλές μητέρες», «υποχωρητικές», «άσχετες στα μαθηματικά». Οι άντρες δεν γεννιούνται «επιθετικοί», «φιλόδοξοι» και «με αρχηγικές τάσεις». Η φεμινιστική θεωρία επιτέθηκε σε αυτή τη λανθασμένη πεποίθηση, με το έμβλημα «η βιολογία δεν είναι πεπρωμένο». Σήμερα έχουμε όλοένα και περισσότερες αποδείξεις ότι η βιολογία δεν καθορίζει με κάποιο μαγικό και ανυπέρβλητο τρόπο ούτε την κοινωνική μας θέση ούτε το επάγγελμά μας και, ναι, ούτε το φύλο μας. Η έκφραση του φύλου, το πώς νοιώθει κανείς, είναι αναφαίρετο δικαίωμα που κερδίζεται όλο και περισσότερο, όσο οι δοξασίες του παρελθόντος φθίνουν και χάνονται.