Αν υποψιαστώ

Ο αρχαίοι ημών πρόγονοι τον έπαιρναν (και τον έδιναν)

του Νίκου Μελά

Ολόκληρη η υφήλιος θεωρεί την αρχαία Ελλάδα πατρίδα της ομοφυλοφιλίας. Και μάλλον έχει δίκιο. Βέβαια, η ομοφυλοφιλία τότε ήταν κάπως διαφορετική.

«Δεν μπαίνει στη καρδιά μου ο έρωτας για τις γυναίκες,
μα αρσενικά δαυλιά σε θράκα άσβεστη με καίνε.
Κι η κάψα αυτή είναι η πιο μεγάλη...
Όσο πιο δυνατός είναι ο αρσενικός από το θηλυκό,
τόσο πιο μεγάλος είν’ κι ο δικός μου πόθος».

Παλατινή Ανθολογία, αγνώστου

Αυτό το ποίημα θα μπορούσε να είναι σύγχρονο, αλλά μας χωρίζουν περισσότερα από 2.000 χρόνια από τη συγγραφή του.

Ο ομοφυλόφιλος έρωτας δεν είναι εφεύρεση της εποχής μας. Οι αρχαίοι Έλληνες που ρύθμιζαν τη συμπεριφορά τους χωρίς την εβραιοχριστιανική έννοια της αμαρτίας και του φόβου της Κόλασης, τον αποδέχονταν σαν ένα τμήμα της ερωτικής τους ζωής, χωρίς να τον διατυμπανίζουν, αλλά και χωρίς να τον κρύβουν.

Το πλαίσιο της ομοφυλόφιλης σχέσης ορίζονταν από συγκεκριμένους κανόνες, οι οποίοι ποίκιλαν ανάλογα με την εποχή και την περιοχή. Συνήθως ο εραστής (ενεργητικός) ήταν μεγαλύτερος σε ηλικία και ο ερωμένος (παθητικός) ήταν έφηβος.

Στην Αθήνα η αποδεκτή σεξουαλική συμπεριφορά ενός ενήλικα άνδρα ήταν η ισορροπημένη αμφιφυλοφυλία: ο σωστός άντρας παντρευόταν γύρω στα 25 του, δημιουργούσε μια μικρή οικογένεια και συνδεόταν ερωτικά με εταίρες και με νεαρά αγόρια. Στόχος αυτών των ομοφυλοφιλικών σχέσεων δεν ήταν μόνο η σεξουαλική ικανοποίηση, αλλά και η κοινωνική εκπαίδευση του αγοριού, το οποίο έβγαινε από το προστατευμένο περιβάλλον του σπιτιού και ενσωματωνόταν σταδιακά στην κοινωνία των ενηλίκων.

Οι σχέσεις αυτές διέπονταν από κανόνες: το αγόρι έπρεπε να είναι πάνω από δώδεκα ετών και να έπρεπε διαλέξει από μόνο του τον εραστή του. Από τους πολλούς άντρες που το φλέρταραν έπρεπε να διαλέξει έναν και να συνδεθεί μαζί του. Από το λεξιλόγιο που χρησιμοποιούν τα αρχαία κείμενα φαίνεται ότι το αγόρι είχε ρόλο παθητικό στη σεξουαλική σχέση. Επιγραφές που βρέθηκαν σε ναό του Απόλλωνα στη Θήρα μιλούν ξεκάθαρα για πρωκτική διείσδυση. Επίσης τα κείμενα του Αριστοφάνη έχουν πολλές αναφορές στον πρωκτικό έρωτα και στην ομορφιά των οπισθίων.

Το αγόρι διατηρούσε αυτόν τον ρόλο συνήθως μέχρι τα 16-17 του χρόνια. Στα 25 του θεωρείτο ολοκληρωμένος άνδρας και παντρευόταν για να κάνει δική του οικογένεια και να πάρει τον ενεργητικό ρόλο στις σχέσεις του με εφήβους. Στην Αθήνα ο έρωτας ανάμεσα σε δύο ενήλικες δεν ήταν σπάνιος, αλλά ο θηλυπρεπής άνδρας δεν ήταν κοινωνικά αποδεκτός. Στο Συμπόσιο του Πλάτωνα οι συνομιλητές καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ο έρωτας ανάμεσα σε άνδρες είναι ανώτερος από κάθε άλλη μορφή έρωτα, γιατί συνέβαινε ανάμεσα σε ίσους.

Λόγω του ότι οι περισσότερες πηγές για τις ομοφυλόφιλες σχέσεις στην αρχαία Ελλάδα προέρχονται από Αθηναίους συγγραφείς, υπάρχει συχνά τάση για γενίκευση και απλοποίηση: ό,τι συνέβαινε στην Αθήνα, συνέβαινε και σε όλη την Ελλάδα. Άλλη μια παρανόηση είναι πως ό,τι έγραφαν οι συγγραφείς, που ανήκαν σε μια μορφωμένη ελίτ και έγραφαν αποκλειστικά για τους αριστοκράτες, ήταν όλη η αλήθεια. Ή ότι οι παραστάσεις των αγγείων με ομοφυλόφιλες σκηνές αναπαριστούν τις πραγματικές σεξουαλικές πρακτικές της εποχής.

Στην αρχαία Κρήτη για παράδειγμα (όπου θεωρείτο ντροπή για την οικογένεια, αν το παιδί τους δεν είχε εραστή), ο εραστής «απήγαγε» τον νεαρό και ζούσε μαζί του στο δάσος, διδάσκοντάς του το κυνήγι, τη ζωή στην φύση και το πώς να γίνει έντιμος άνδρας. Ο Στράβων, που μας μεταφέρει όλα αυτά, αναφέρει ξεκάθαρα ότι οι εραστές έκαναν πρωκτικό έρωτα. Μετά από δύο μήνες το αγόρι γύριζε σπίτι του φορτωμένο με δώρα και η οικογένειά του οργάνωνε μεγάλο φαγοπότι.

Αυτή η διαφορά ηλικίας ανάμεσα στον εραστή και τον ερωμένη που αναφέρεται ότι υπήρχε στην Αθήνα και την Κρήτη δεν ήταν προαπαιτούμενο για άλλες περιοχές της Ελλάδας.

Στη Μακεδονία, τη Σάμο του Πολυκράτη και τη Θήβα οι εραστές μπορούσαν να είναι συνομήλικοι. Ο Ιερός Λόχος των Θηβαίων, ένα πανίσχυρο εκστρατευτικό σώμα που συστάθηκε τον 4ο αιώνα π.Χ., αποτελείτο αποκλειστικά από ζευγάρια συνομήλικων εραστών.

Στη Σπάρτη οι ομοφυλόφιλες σχέσεις ανάμεσα σε άνδρες ήταν συνδεδεμένες με το σύστημα εκπαίδευσης των νέων και, όπως στη Θήβα, δεν είχαν καμία αρνητική επίδραση στην αρρενωπότητα των πολεμιστών. Ιδιαίτερα στη Σπάρτη θεωρείτο μεγάλη ντροπή για έναν νεαρό να μην έχει εραστή και για έναν ενήλικο να μην έχει ερωμένο.

Στη Μακεδονία ξέρουμε ότι (τουλάχιστον) οι βασιλείς, παρότι παντρεμένοι και με παιδιά, είχαν ερωτικούς δεσμούς με ενήλικους άντρες. Ο ίδιος ο Φίλιππος Β΄, ο πατέρας του Μεγάλου Αλέξανδρου, δολοφονήθηκε από έναν προδομένο εραστή του: τον είχε βιάσει σε ένα συμπόσιο o στρατηγός Άτταλος (γκλουπ!), αλλά ο Φίλιππος δεν τον υπερασπίστηκε και δεν αποκατέστησε την τιμή του. Ευρέως γνωστή, αλλά καθόλου κατακριτέα για τους συγχρόνους της ήταν και η μακροχρόνια σχέση του Μεγάλου Αλέξανδρου με τον παιδικό του φίλο Ηφαιστίωνα.

Η εξάρτησή μας από τον πεπερασμένο αριθμό αρχαίων πηγών είναι ένας σοβαρός παράγοντας που περιορίζει τη σφαιρική κατανόηση της έκτασης και των μορφών των ομοφυλόφιλων σχέσεων στην αρχαία Ελλάδα. Η έλλειψη συγγραφέων από μεγάλες περιοχές της χώρας (π.χ. Ήπειρος, Μακεδονία, πολλά νησιά) που να έχουν ασχοληθεί με το θέμα μάς στερεί πληροφορίες για τις κατά τόπους παραλλαγές ή διαφορές. Για τη γυναικεία ομοφυλοφιλία δεν θα γνωρίζαμε τίποτε αν δεν υπήρχαν τα ποιήματα της Σαπφούς, τα οποία όμως αναφέρονται στην πραγματικότητα της Μυτιλήνης, αφήνοντάς μας με την απορία αν μπορούμε να τα γενικεύσουμε και για τον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο.

Η αποδοχή της ομοφυλοφιλίας που εμφανίστηκε στην αρχαϊκή Ελλάδα συνεχίστηκε σε όλο τον Ελληνιστικό κόσμο και στους αιώνες της ρωμαϊκής κατάκτησης της εξελληνισμένης Ανατολής.

Ακόμη και με τον ερχομό της καινούργιας «θρησκείας της αγάπης», που εξαρχής ήταν εχθρική απέναντι στους ομοφυλόφιλους, χρειάστηκε να περάσουν έξι αιώνες για να απαγορευτεί η ομοφυλοφιλία δια νόμου και με εξαιρετικά βίαια μέτρα – από τον «φωτισμένο» αυτοκράτορα Ιουστινιανό.

Έτσι, μέσα από δεκατέσσερις αιώνες εβραιοχριστιανικής μισαλλοδοξίας, καταπίεσης και τρομοκρατίας, φτάσαμε στην Ελλάδα του 2004, όπου υπερεθνικιστές δικηγόροι και πολιτικοί προσπάθησαν να μηνύσουν τον παραγωγό της ταινίας «Αλέξανδρος» Oliver Stone γιατί αναφερόταν στη σεξουαλική σχέση Αλέξανδρου-Ηφαιστίωνα...

Βιβλιογραφία

Spencer, Collins: Histoire de l’homosexualité, Agora Pocket, Paris 1995
Dover, Kenneth J.: Greek Homosexuality, Vintage Books, 1978
Thornton, Bruce S.: Eros: the Myth of Ancient Greek Sexuality, Westview Press, 1997
Calame, Claude: L'Éros dans la Grèce antique, Belin, Paris 2000
Cantarella, Eva: Bisexuality in the Ancient World, 2nd edition, Yale University Press, 2002
Ludwig, Paul Walter: Eros and Polis: Desire and Community in Greek Political Theory. Cambridge, 2002
Hubbard, Thomas K.: Homosexuality in Greece and Rome: A Sourcebook of Basic Documents, University of California Press, 2003
Laurin, Joseph: Homosexuality in Ancient Athens, Trafford 2005
Πιτσάκης, Κων/νος: Η θέση των ομοφυλοφίλων στη βυζαντινή κοινωνία, στο Οι περιθωριακοί στο Βυζάντιο, Πρακτικά ημερίδας, εκδ. Ίδρυμα Γουλανδρή-Χόρν, Αθήνα 1993