Παιδιά, ομοφυλοφιλία και σεξουαλική διαπαιδαγώγηση: 18 βιβλία

Το αγόρι στην εφηβεία

της Sylvia Schneider, Πατάκης 1998, 9^η εκτύπωση 2009

Εκτενή αναφορά στην ομοφυλοφιλία κάνει το βιβλίο της Ζύλβια Σνάιντερ Το αγόρι στην εφηβεία. Πρόκειται για ένα πλήρες πόνημα, που πραγματεύεται σχεδόν όλα τα θέματα που θα μπορούσαν ποτέ ν’ απασχολήσουν ένα αγόρι στην εφηβεία, με τρόπο εύληπτο, διόλου δασκαλίστικο και με γλώσσα απλή και άμεση. Θίγει μεγάλο εύρος θεμάτων, όπως ο εαυτός μου (π.χ. Τι πρέπει να κάνω για να γίνω ένας «σωστός άντρας; Επειδή είμαι αγόρι, πρέπει να μη φοβάμαι ποτέ;), οι άλλοι (π.χ. Έχουν πάντα δίκιο οι μεγάλοι;), ο ανδρισμός (π.χ. Θα μεγαλώσει το πέος μου αρκετά; Έχω λίγο στήθος. Μήπως κάτι δεν πάει καλά;), η αγάπη (π.χ. Ο έρωτας και το σεξ πάνε μαζί; Είναι ντροπή για ένα αγόρι να ονειροπολεί από έρωτα;), το σεξ (π.χ. Γιατί στις φαντασιώσεις μου δεν έχω κανένα φραγμό; Γιατί το πέος μου δε με υπακούει; Τι σημαίνει «ανώμαλος»;), το μέλλον (π.χ. Το σχολείο με κουράζει. Γιατί;) και η φυσική κατάσταση (π.χ. Είναι υπερβολή ένας άντρας να φροντίζει το σώμα του;)

Κάνοντας συγκεκριμένη αναφορά στα κυρίαρχα πρότυπα ανδρισμού και πώς αυτά συχνά δημιουργούν σοβαρά προβλήματα («Δυστυχώς τα αγόρια είναι πολύ σκληρά στις σχέσεις τους μεταξύ τους αντί να υποστηρίζονται» ή «Ένα αγόρι που είναι από τη φύση του λίγο πιο τρυφερό, δεν έχει πολλές ελπίδες να βρει τη θέση του σ’ αυτό τον ανδροκρατούμενο κόσμο», βάλλει κατά των κλασικών έμφυλων στερεοτύπων: «Σήμερα ευτυχώς είναι πια ξεκάθαρο ότι και τα αγόρια μπορούν να είναι τρυφερά και ευγενικά, όπως και ότι τα κορίτσια αντίθετα μπορεί να είναι δυναμικά και αποφασιστικά».

Ειδικά στο εκτενέστατο κεφάλαιο για τη σεξουαλικότητα, εξετάζει χωρίς βαρύγδουπες δηλώσεις ή παλιομοδίτικες νουθεσίες καίρια θέματα όπως οι οίκοι ανοχής, ο αυνανισμός, οι σεξουαλικές «ανωμαλίες», η πρόωρη εκσπερμάτιση κ.ά. Για την ομοφυλοφιλία μιλά με απλή και απενοχοποιημένη γλώσσα, καταρχάς εξηγώντας ότι για κάποιους έφηβους ενδέχεται να είναι μια φάση πειραματισμού, αλλά στη συνέχεια δίνοντας πολύ μεγαλύτερη έμφαση ακριβώς εκεί που χρειάζεται: στα παιδιά που ξέρουν ότι είναι γκέι και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν. Εξάλλου, ας είμαστε ειλικρινείς· τα παιδιά σχεδόν πάντα το ξέρουν – η αμφιβολία δεν είναι έγκειται στο αν είναι αλλά στο πώς θα το αντέξουν!: «Το θέμα είναι να αποδεχτεί κανείς την ομοφυλοφιλία ως ανθρώπινη συμπεριφορά. Όλοι οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα α αποφασίσουν ποιον θα ερωτευτούν και πώς θα εκφράσουν τη σεξουαλικότητά τους. Η ομοφυλοφιλία δεν είναι αρρώστια ούτε εκφυλισμός, και δεν πρέπει να τη βλέπουμε υποτιμητικά», γράφει η συγγραφέας, αλλά δεν περιορίζεται σ’ ένα στείρο ευχολόγιο. Αντιθέτως, προχωρά σε μια καλοπροαίρετη και ρεαλιστική ανάλυση των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν οι γκέι λόγω της διαδεδομένης ομοφοβίας: «Πολλοί ομοφυλόφιλοι χρειάζονται χρόνια μέχρι να παραδεχτούν την αλήθεια. [...] Αυτό συμβαίνει στον οποιονδήποτε δεν ακολουθεί τις τυπικές συνήθειες της κοινωνίας». Κάνει επίσης ιδιαίτερη αναφορά τα παιδιά που ζουν στην επαρχία, στα προβλήματα που θα προκύψουν μέχρι να το αποδεχτούν οι γονείς, αλλά και στους γενικότερους κινδύνους.

Σε κατάφωρη αντίθεση με την παρωχημένη και μειωτική προσέγγιση της Ντολτό, η Σνάιντερ τελειώνει τις 4,5 σελίδες που αφιερώνει στην ομοφυλοφιλία με ακριβώς αυτό που χρειάζεται να διαβάσει ένα γκέι αγόρι, που αναζητά βοήθεια για να σταθεί στα πόδια του αυτή τη δύσκολη περίοδο της ζωής του: «Οι ομοφυλόφιλοι άντρες κάνουν μακροχρόνιες σχέσεις όπως όλοι οι άλλοι άνθρωποι. Ζητούν ζεστασιά, εμπιστοσύνη, ασφάλεια, αγάπη και πόθο ο ένας από τον άλλο. Οι ομοφυλόφιλοι δεν είναι ούτε περισσότερο ούτε λιγότερο ικανοί στη δημιουργία σχέσεων απ’ ό,τι όλοι οι άλλοι».

Μοναδικό μειονέκτημα του βιβλίου, όπως και του άλλου για τα κορίτσια, είναι κάποιες μεταφραστικές αστοχίες, ιδίως σε επίπεδο ύφους και κυρίως όσον αφορά τη γενικευμένη χρήση του αόριστου άρθρου εκεί που στα ελληνικά όχι μόνο περιττεύει αλλά ακούγεται αστείο (π.χ. «οι γονείς βρίσκονται σε μια πάρα πολύ δύσκολη θέση», «το διαζύγιο είναι ένα σοβαρό πλήγμα», «αισθάνομαι ένας άχρηστος»).

Το κορίτσι στην εφηβεία

της Sylvia Schneider, Πατάκης 1998, 11^η εκτύπωση 2010

Το έτερο βιβλίο της Σνάιντερ, Το κορίτσι στην εφηβεία, πραγματεύεται εξίσου άρτια τα θέματα σεξουαλικότητας των κοριτσιών, ενώ ταυτόχρονα ευνοεί μια δυναμικότερη και πιο αυτόνομη στάση των νεαρών γυναικών, μακριά από τα κλασικά στερεότυπα, που τις θέλουν πιο φοβισμένες, αδύναμες ή «τρυφερές». Το βιβλίο ασχολείται με πολυάριθμα θέματα που απασχολούν μια έφηβη, όπως το μέγεθος του στήθους, η εμφάνιση, η αγάπη και η σχέση της με το σεξ, η ζήλια, ο χωρισμός κ.τ.λ. Παράλληλα δίνει πολλές πρακτικές πληροφορίες για θέματα υγείας. Ας τονιστεί ότι οι διαφορές μεταξύ των δύο βιβλίων, για το αγόρι και το κορίτσι, δεν βασίζονται διόλου σε σεξιστικές κατηγοριοποιήσεις συμπεριφοράς· και τα δύο βιβλία θέτουν λίγο πολύ τα ίδια θέματα, με ισότιμη στάση και ανάλυση – σε κατάφορη αντιδιαστολή, π.χ. με το αδιανόητα παρωχημένο βιβλίο του Ασκητή.

Ειδικά όσον αφορά τη ομοφυλοφιλία, η Σνάιντερ καταφέρνει να απαντήσει σε καίριες απορίες με τρόπο επιστημονικά ορθό, εύληπτο και διόλου επικριτικό, καθησυχάζοντας τα κορίτσια που ανησυχούν για τον προσανατολισμό τους. Τονίζει ότι δεν είναι γνωστά τα αίτια της ομοφυλοφιλίας (διότι δεν είναι πρόβλημα προς επίλυση): «Σε τελευταία ανάλυση δεν έχει ιδιαίτερη σημασία αν οφείλεται στην κληρονομικότητα, στη συγκέντρωση ορμονών κατά τη διάρκεια της ενδομήτριας ζωής ή στη διαπαιδαγώγηση. Το σημαντικό είναι η αποδοχή της ομοφυλοφιλίας ως ένας τρόπος έκφρασης. Ο κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα να αποφασίσει μόνος του ποιον θα ερωτευτεί και με ποιον τρόπο θα βιώσει τη σεξουαλικότητα». Εξίσου χρήσιμη για μια νέα λεσβία είναι η αναφορά ότι «πολλοί άνθρωποι, που είναι ιδιαίτερα επιθετικοί προς τους ομοφυλόφιλους, συχνά αντιμετωπίζουν οι ίδιοι προβλήματα με τις σεξουαλικές τους τάσεις. Κι όταν προσπαθούν να βλάψουν τους άλλους, είναι οι ίδιοι που είναι για λύπηση». Οι τρεις σελίδες που αφιερώνει στο θέμα αξίζουν να διαβαστούν από κάθε παιδί και γονιό που θέλει καθοδήγηση στο συγκεκριμένο ζήτημα.

Δρόμος για την Εφηβεία-Αγόρι ή κορίτσι

της Φωτεινής Χρυσάφη, πρόγραμμα σεξουαλικής υγείας, βιβλίο μαθητή Γ'-ΣΤ' τάξεις δημοτικού, University Studio Press, 2004

Το Δρόμος για την Εφηβεία-Αγόρι ή κορίτσι της Φωτεινή Χρυσάφη απευθύνεται σε μαθητές του δημοτικού. Είναι χωρισμένο σε τέσσερις ενότητες (Ο εαυτός μου, Η οικογένειά μου, Διαφορές φύλων, Γέννηση) και κύριο προτέρημά του είναι οι ασκήσεις που προσφέρει στο παιδί, ώστε να σκεφτεί πάνω σε βασικές έννοιες, όπως η αυτοεικόνα, τα αντρικά και γυναικεία πρότυπα, οι μορφές οικογένειας (με ειδική μνεία στις μογονεϊκές, χωρίς ίχνος απαξίωσης). Ιδιαίτερα χρήσιμο είναι το τελευταίο κεφάλαιο με απλές συμβουλές για τη σεξουαλική κακοποίηση.

Το βιβλίο της Χρυσάφη δεν αγγίζει κανένα ταμπού και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί άτολμο. Στο υποκεφάλαιο του έρωτα, λόγου χάρη, περιορίζεται σε στείρες γενικότητες και λογοτεχνικές παραπομπές, ενώ, σε αντίθεση με άλλα κεφάλαια, οι ασκήσεις που δίνει εδώ είναι πραγματολογικές και διόλου προσωπικές, αποκαλύπτοντας εύγλωττα δια της σιωπής την αμηχανία της συγγραφέα για αυτό το θέμα. Ωστόσο η ψύχραιμη, ανοιχτόμυαλη και διόλου δασκαλίστικη ή ηθικολογική προσέγγισή του το καθιστά χρήσιμο εργαλείο διαπαιδαγώγησης, καθώς ενθαρρύνει τη συλλογιστική ικανότητα του παιδιού. Στα μειονεκτήματα η παλιομοδίτικη, συντηρητική και τεχνικά άθλια εικονογράφησή του, η οποία το αδικεί, κάνοντάς το να μοιάζει σαν να έχει ξεπηδήσει από κάποιο χρονοντούλαπο.

Ας μιλήσουμε για το σεξ

της Ρόμπι Χ. Χάρρις, Πατάκης 1997, 2010

Το Ας μιλήσουμε για το σεξ της Ρόμπι Χ. Χάρρις έχει πουλήσει πάνω από ένα εκατομμύριο αντίτυπα παγκοσμίως και με την πρώτη ματιά καταλαβαίνουμε ότι η δημοφιλία του είναι απόλυτα δικαιολογημένη. Απευθύνεται σε παιδιά 10-14 χρονών με γλώσσα αφοπλιστικά κατανοητή, απενοχοποιημένη, ισότιμη και διόλου δασκαλίστικη. Ταυτόχρονα είναι ένα εξαιρετικά χρήσιμο βοήθημα για γονείς που θέλουν να μάθουν πώς να προσεγγίσουν το δύσκολο θέμα του σεξ όταν μιλάνε με τα παιδιά τους.

Καλύπτοντας τα πάντα, από τις αλλαγές στο σώμα, το σεξ, τη σεξουαλική υγεία, την εφηβεία, τις οικογένειες, αλλά με ειδικό κεφάλαιο για τους κινδύνους του Διαδικτύου, παρέχει όλες τις απαραίτητες πληροφορίες χωρίς να λέει ούτε υπερβολικά πολλά ούτε υπερβολικά λίγα – μια δύσκολη ισορροπία. Η εικονογράφηση είναι ιδιαίτερα προσεγμένη και ελκυστική και, το σημαντικότερο, μεταδίδει από μόνη της μηνύματα αποδοχής της διαφορετικότητας, καθώς απεικονίζει άτομα με αναπηρίες, άλλων φυλών, διάφορων σωματότυπων κ.ά. Η εικονογράφηση εν είδει κόμικ για τον μηχανισμό της περιόδου ή την παραγωγή σπερματοζωαρίων είναι μικρά αριστουργήματα, καθώς μεταδίδουν πληροφορίες με χιούμορ. Επίσης διάβασα έναν από τους καλύτερους (δηλαδή σαφείς, ευνόητους και πρακτικούς) ορισμούς της σεξουαλικής επιθυμίας: «σημαίνει να νιώθεις κάποιον να σε τραβάει πολύ δυνατά, σαν να μαγνητίζεσαι (σαν να σε τραβάει ένας μαγνήτης). Θέλεις να είσαι όσο πιο κοντά μπορείς σωματικά με αυτό τον άνθρωπο. [...] Το σώμα σου μπορεί να αισθάνεται διέγερση ή ζέστη ή τρέμουλο ή ρίγος. Μερικές φορές αυτά τα συναισθήματα είναι πολύ έντονα».

Στις πρώτες κιόλας σελίδες περιέχει ένα κεφάλαιο για την ετεροφυλοφιλία, την ομοφυλοφιλία και την αμφιφυλοφιλία, χρησιμοποιώντας μάλιστα τους νεολογισμούς στρέιτ και γκέι, ενισχύοντας με αυτό τον τρόπο την εξοικείωση των παιδιών με αυτές τις έννοιες. Και πάλι οι ορισμοί που δίνει είναι εξαιρετικά απλοί και ταυτόχρονα μεστοί, χωρίς ίχνος απαξίωσης της ομοφυλοφιλίας ή προβολής της ετεροφυλοφιλίας ως νόρμας. «Δεν έχει αποδειχτεί επιστημονικά γιατί ένα άτομο παραμένει ετεροφυλόφιλο ή μπορεί να γίνει ομοφυλόφιλο. Μερικοί επιστήμονες πιστεύουν ότι η σεξουαλική εξέλιξη κάθε ατόμου είναι καταγεγραμμένη στο γενετικό του κώδικα και καθορίζεται με τον ίδιο τρόπο που καθορίζεται το χρώμα των ματιών ή του δέρματος. Οι επικρατέστερες θεωρίες όμως υποστηρίζουν ότι η ομοφυλόφιλη τάση που μπορεί να υπάρχει σε κάθε άτομο ξεκινά, εκδηλώνεται και εξελίσσεται υποστηριζόμενη από το οικογενειακό ή το κοινωνικό περιβάλλον καθώς και τις συγκυρίες που μπορεί να τύχουν στη ζωή του ατόμου. [...] Επίσης φυσιολογικά είναι και τα όνειρα ενός παιδιού στα οποία ερωτεύεται ένα άτομο του ίδιου φύλου. Οι τάσεις αυτές όμως, από τη στιγμή που θα εκδηλωθούν και θα εξελιχτούν μέσα σε κάποιο περιβάλλον, μπορούν να οδηγήσουν αντίστοιχα στην ετεροφυλοφιλία ή την ομοφυλοφιλία». Μοναδική ένσταση είναι η παράγραφος που λέει ότι «είναι πάντως βέβαιο ότι η σεξουαλική εξέλιξη κάθε ατόμου παρά τις παιδικές του εμπειρίες εξαρτάται τελικά από το ίδιο το άτομο. Ο καθένας έχει το δικαίωμα κάποια στιγμή να επιλέξει σύμφωνα με τη δική του κρίση την εξέλιξη της σεξουαλικής του ζωής», η οποία μπορεί να εκληφθεί πως εννοεί ότι ο σεξουαλικός προσανατολισμός είναι θέμα επιλογής, με αποτέλεσμα μια γκέι έφηβη να οδηγηθεί να πιστέψει ότι μπορεί να ξε-επιλέξει τον προσανατολισμό της (με όλο το ψυχικό φορτίο που συνεπιφέρει μια τέτοια παρανόηση).

Δεν μπορώ να μην αναφερθώ στην ιδιαίτερα προβληματική μετάφραση του εν λόγω βιβλίου. Σωστή μετάφραση δε σημαίνει μόνο έλλειψη ασυνταξιών ή σολοικισμών, αλλά, κυρίως, απόδοση που βγάζει νόημα και γεννά τα ίδια συναισθήματα στον αναγνώστη του μεταφράσματος. Ομολογουμένως οι μεταφραστές είχαν την κακοτυχία να έχουν ως εικονογραφημένους οικοδεσπότες του βιβλίου ένα πουλί και μια μέλισσα, μια οπτικοποίηση της γλωσσικής αγγλικής σύναψης «the birds and the bees», που χρησιμοποιείται όταν μιλάμε για το σεξ σε μικρά παιδιά. Αμετάφραστο καθώς είναι, το άφησαν έτσι και καλά έκαναν. Ωστόσο δεν δικαιολογούνται όταν η μέλισσα λέει πως «η εφηβεία είναι μια πολυάσχολη εποχή» (πρώτο μεταφραστικό ατόπημα) το πουλί να απαντά: «Πολυάσχολη όσο και μια μέλισσα», άλλη μια αγγλική παρομοίωση, εντελώς ακαταλαβίστικη σ’ έναν ελληνόφωνο, καθώς οι δικές μας μέλισσες είναι εργατικές, όχι πολυάσχολες. Ούτε συγχωρείται η αβλεψία η μέλισσα πότε να είναι αρσενική πότε θηλυκή συντακτικά. Οι ονειρώξεις βαφτίζονται «υγρά όνειρα» (να τ’ απλώσουμε να στεγνώσουν). Οι διάλογοι έχουν αποδοθεί σχεδόν λέξη προς λέξη, με οικτρά αποτελέσματα, ενώ γενικότερα το κείμενο βρίθει από αγγλισμούς (μη ελληνική χρήση του αόριστου άρθρου ή προθέσεων, π.χ. «τα πλυντήρια δουλεύουν ασταμάτητα στην εποχή της εφηβείας» – όπως λέμε θα σε δω στην Παρασκευή, ε;). Υπάρχουν πολλοί εξαίρετοι λόγοι που το εν λόγω βιβλίο έχει μεταφραστεί σε τριάντα γλώσσες παγκοσμίως. Ας ελπίζουμε ότι στις υπόλοιπες έχει μεταφραστεί καλύτερα.