Παιδιά, ομοφυλοφιλία και σεξουαλική διαπαιδαγώγηση: 18 βιβλία

Ευρετήριο Άρθρου

Η Αφροδίτη με τζην

της Νathalie Bartle, Θυμάρι, 2002

sex-omofylofilia-09Τα παιδιά στην εφηβεία πιστεύουν ότι τα ξέρουν όλα, ειδικά όσον αφορά το σεξ. Εξάλλου, το σεξ προβάλλεται τόσο πολύ, που εύκολα γίνεται πιστευτός ένας τέτοιος ισχυρισμός, ειδικά δε αφού βολεύει τους γονείς, οι οποίοι σε αυτή την περίπτωση δεν χρειάζεται να ασχοληθούν με το δύσκολο αυτό θέμα. Το πρόβλημα είναι ότι οι έφηβοι νομίζουν ότι ξέρουν· όπως λέει μια δεκατετράχρονη: «Νομίζω ότι ξέρω τα πάντα και γι’ αυτό δεν μου περνάει απ’ το μυαλό ότι χρειάζεται να μάθω – δεν ξέρω ποια είν’ αυτά που δεν ξέρω». Η Νάταλι Μπαρτλ στο βιβλίο της Η Αφροδίτη με τζην καταπιάνεται ακριβώς με αυτή την επικίνδυνη ημιμάθεια και πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί ειδικά στη σχέση μητέρας κόρης. Το βιβλίο βασίζεται σε μελέτη που διεξήγαγε η ίδια σε μητέρες και τις κόρες τους, με μαρτυρίες εκατέρωθεν. Είναι διαφωτιστικό, καθώς περιέχει επίσης έρευνες που στοιχειοθετούν πόσο σημαντική είναι η επικοινωνία σε θέματα σεξ από πολύ μικρή ηλικία, αν οι γονείς θέλουν τα παιδιά τους να αποφύγουν κακοτοπιές, όπως τα ναρκωτικά, οι ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες και τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα.

Η ευρυμαθής ματιά και ανάλυση της συγγραφέα φωτίζει πολυάριθμες πλευρές της σχέσης μητέρας-κόρης, με τρόπο εύληπτο και βοηθητικό. Στα μείον του βιβλίου είναι η συσσώρευση «βιογραφικών» για τις μητέρες και τις κόρες που συμμετείχαν στη μελέτη – είναι υπερβολικά πολλές πληροφορίες που η αναγνώστρια αδυνατεί να συγκρατήσει· ο Ρόγκε μεταδίδει εξίσου πλούσιες πληροφορίες για τους γονείς και τα παιδιά με λιγότερο κουραστικό τρόπο.

Ειδικά για την ομοφυλοφιλία αναφέρονται υπερβολικά λίγα, ίσως επειδή το βιβλίο βασίστηκε στις συνεντεύξεις με τις μητέρες και κόρες, και η θεματολογία που καλύπτεται οριοθετείται από τους δικούς τους προβληματισμούς. Μόνο μία έφηβη ανέφερε την ομοφυλοφιλία ως θέμα, λόγω της λεσβίας μεγαλύτερης αδελφής της και των προβλημάτων που προξενούσε αυτό στην οικογένειά της. Η Μπαρτλ χειρίζεται το θέμα ορθά, αλλά ανεπαρκώς, αφού περιορίζεται σε πολύ επιφανειακή ανάλυση και συστάσεις. Από τα λεγόμενά της, ωστόσο, καθίσταται προφανές ότι ο τρόπος που η οικογένεια αντιμετωπίζει την ομοφυλοφιλία ενός παιδιού επηρεάζει και τα αδέλφια του.

Η μετάφραση της Μαρίας Κακούρη είναι και εδώ πολύ καλή, με εξαίρεση την πραγματικά προβληματική στίξη –το κείμενο είναι διάστικτο από περιττά κόμματα– και τη χρήση αγγλικών κανόνων για το πώς γράφονται οι τίτλοι κεφαλαίων και βιβλίων.

Η σεξουαλική αφύπνιση της εφηβείας

του Θάνου Ασκητή, Καστανιώτης, 1997

Άφησα τελευταίο το πιο προβληματικό βιβλίο που κυκλοφορεί στα ελληνικά όσον αφορά τη διαπαιδαγώγηση σε θέματα σεξουαλικότητας. Πρόκειται για το Η σεξουαλική αφύπνιση της εφηβείας, του γνωστού ψυχιάτρου Θάνου Ασκητή, ένα έργο το οποίο, αν η Ελλάδα ήταν ένα νησί χωρίς καμία επαφή με τις εξελίξεις της υπόλοιπης υφηλίου, θα μπορούσα να το χαρακτηρίσω προοδευτικό, καθώς θίγει αρκετούς από τους συντηρητικούς μύθους που ταλανίζουν τους γονείς της ελληνικής κοινωνίας. Ο Ασκητής υιοθετεί μια θετική και προοδευτική στάση για τον αυνανισμό, την ανεξαρτητοποίηση των εφήβων, τη διεκδίκηση της σεξουαλικής επαφής στην εφηβική ηλικία όταν νιώθουν οι έφηβοι έτοιμοι και όχι όταν το κρίνουν οι γονείς, την αυτονόμηση της έφηβης κοπέλας και της υπερνίκησης των αγκυλώσεων για την «πρώτη φορά», την καταπολέμηση του υπερπροστατευτισμού των γονέων ή την επιβολή των δικών τους βλέψεων στο παιδί τους.

Όλα αυτά είναι καλά, μόνο που μέσα στη προοδευτικότητα κρύβονται πολυάριθμα, βαθέως συντηρητικά μηνύματα που απηχούν άλλους αιώνες και βρίσκονται σε διαμετρική αντιδιαστολή με τη σημερινή πραγματικότητα, ειδικά αν στόχος είναι το άνοιγμα και το προχώρημα της κοινωνίας. Ο Ασκητής γράφει ξεχωριστά κεφάλαια για το αγόρι και το κορίτσι, πράγμα αναμενόμενο, καθώς υπάρχουν διαφορές που χρήζουν διαφορετικής ανάλυσης. Το πρόβλημα είναι η οπτική του πάνω σε αυτές τις διαφορές· σε όλο το βιβλίο το κορίτσι και οι ανάγκες του, αλλά και η σχέση του με τη μητέρα και τον πατέρα παρουσιάζονται με βάση ένα παρωχημένο σεξιστικό μοντέλο, σύμφωνα με το οποίο το κορίτσι «αυτοθαυμάζεται» (χαρακτηρισμός που επαναλαμβάνεται τέσσερις φορές αλλά ούτε μία για το αγόρι), επιδεικνύει «φιλαρέσκεια» και «ζήλια» (το αγόρι όχι), είναι «μεθυσμένη από την παρουσία της και τη ναρκισσιστική της προβολή» (το αγόρι ποτέ), η πρώτη της φορά πρέπει να έρθει «όταν έχει προετοιμάσει την ψυχική της υπόσταση» και όχι «με ναρκισσισμό» (το αγόρι ποτέ). Παράλληλα ο γάμος αναφέρεται ως δικός της στόχος (όχι του αγοριού), η σχέση μητέρας κόρης διέπεται συχνά από ζήλια, φθόνο για τα νιάτα της μικρής και ανταγωνιστικότητα για τον πατέρα, ενώ ο πατέρας «οφείλει να ενισχύσει το ρόλο της μητέρας, και όταν η κόρη τον πλησιάσει για τα δικά της μυστικά, διακριτικά εκείνος να την ωθεί προς τη μητέρα». Για ποιον αιώνα ακριβώς μιλάμε; Πόσοι πατεράδες ακολουθούν αυτό το «κλασικό» μοντέλο και άρα «πρέπει να είναι πίσω από τη μητέρα» όσον αφορά την κόρη τους; Και τέλος πάντων, στη σημερινή εποχή που τα αγόρια περνούν εξίσου πολύ χρόνο μπροστά στον καθρέφτη, πώς δικαιούται να μιλάει (επανειλημμένως) για φιλαρέσκεια των κοριτσιών, παραβλέποντας τη διαφορετικά δομούμενη και εκφραζόμενη φιλαρέσκεια των αγοριών;

Κατά τη γνώμη μου, ο σεξισμός του Ασκητή είναι τόσο βαθιά ριζωμένος που δεν τον αντιλαμβάνεται ούτε ο ίδιος. Στα κεφάλαια για την εφηβεία στο αγόρι και το κορίτσι, η κατανομή των προτεραιοτήτων είναι άνισα μοιρασμένη μεταξύ των δύο φύλων, με μια λεπτοφυή έμφαση των σεξιστικών έμφυλων ρόλων. Παράλληλα, σε όλο το βιβλίο η έφηβη και η νεαρή γυναίκα παρουσιάζονται μονίμως πιο «ώριμες και υπεύθυνες» από τα αγόρια, που είναι «πιο ανώριμα, ευάλωτα και θορυβώδη». Αναντίρρητα, υπάρχουν διαφορές μεταξύ των φύλων στην εφηβεία, αλλά συνεχώς μειώνονται, καθώς οι κλασικοί ρόλοι των φύλων διασαλεύονται και υπάρχει μεγαλύτερη ανάδειξη της γυναικείας δύναμης. Ο συγγραφέας, αντιθέτως, ενισχύει τα στερεότυπα και τα παρουσιάζει ως φυσικές πραγματικότητες, με αποτέλεσμα ο γονιός να οδηγείται να πιστέψει ότι ο γιος του είναι πιο ανώριμος, ενώ η κόρη του ναρκισσεύεται. Σε κανένα άλλο βιβλίο από αυτά που εξέτασα, δεν γίνεται τέτοιος καταιγιστικός και άνισος διαχωρισμός των δύο φύλων με βάση τα παρωχημένα στερεότυπα.

Το βιβλίο του Ασκητή αφιερώνει 67 ολόκληρες σελίδες στην ομοφυλοφιλία – παρασάγγες περισσότερες από οποιοδήποτε άλλο βιβλίο σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης για παιδιά ή γονείς. Και σε αυτό το θέμα ο συγγραφέας στέκεται με τα πόδια σε δυο βάρκες. Από τη μία πλευρά μοιάζει να υιοθετεί μια προοδευτική στάση για την ομοφυλοφιλία, κάνοντας εκτενή αναφορά στην ιστορία της και τις έρευνες για τη διάδοσή της στον πληθυσμό, αλλά από την άλλη, διαφαίνεται ξεκάθαρα η ακραία παρωχημένη άποψη ότι είναι ένα πρόβλημα που καλύτερα θα ήταν να μην είχε υπήρχε, διότι δεν είναι φυσιολογική.

Υιοθετώντας ένα αμιγώς φροϋδικό μοντέλο, αποπειράται να εξηγήσει την ομοφυλοφιλία ως απόρροια λανθασμένων ταυτίσεων – «έλλειψη ταύτισης του ανδρικού γονεϊκού προτύπου για το αγόρι, που φοβάται τον αυταρχικό και σαδιστή πατέρα προς τη μητέρα του». Ή πάλι αν ο πατέρας δεν είναι αυταρχικός, φταίει που είναι απών: «Η απουσία του πατέρα και η ανυπαρξία του μέσα στο σπίτι (αδιαφορία, άρνηση) οδηγούν το αγόρι αυτής της ηλικίας να γυρίσει την πλάτη προς τον πατέρα και να ζητάει να αγκιστρωθεί στη μητρική αγκαλιά, που τον κλείνει μέσα στην παγίδα της υπερπροστασίας και του "γυναικοκρατικού μαλθακισμού". Όποιος έχει ελάχιστη επαφή με ομοφυλόφιλους, γνωρίζει άντρες που μεγάλωσαν μόνο με τη μητέρα τους, ακόμα και με υπερπροστατευτικές μητέρες, χωρίς κανένα «ανδρικό γονεϊκό πρότυπο, οι οποίο όμως δεν έγιναν γκέι. Δεν είναι λίγοι εξάλλου οι άντρες που είχαν ισχυρή πατρική παρουσία και ενίσχυση της έμφυλης ταύτισης, οι οποίοι ανέπτυξαν (ή είχαν εκ των προτέρων) ομοφυλοφιλικό σεξουαλικό προσανατολισμό. Στις δε ομόφυλες οικογένειες, οι οποίες μελετώνται τις τελευταίες δύο δεκαετίες, έχει αποδειχθεί ότι ο ομοφυλοφιλικός προσανατολισμός των γονέων ή η απουσία προτύπων του αντίθετου φύλου δεν επηρεάζει τον προσανατολισμό των παιδιών ούτε στις λεσβιακές ούτε στις γκέι οικογένειες.

Ο Ασκητής εξηγεί την ομοφυλοφιλία με βάση το φροϋδικής επινόησης οιδιπόδειο σύμπλεγμα, αποδίδοντάς του μάλιστα «χαρακτήρα πανανθρώπινο, που σημαίνει ότι περνάει σε όλα τα άτομα της γης». Κι ενώ έχει πολλά να πει για την αντρική ομοφυλοφιλία και το πώς προκαλείται (γιατί αυτό μας νοιάζει βασικά: ο γιος μας μη μας βγει πούστης), για τα αίτια της γυναικείας αφιερώνει μόλις μια παράγραφο, όπου μιλά πάλι για έλλειψη ταύτισης με τη μητέρα (με αναφορά άλλη μία φορά στην «πρώτη μικρή γυναικεία φιλαρέσκεια»). Παρότι ακόμη και ο ίδιος παραδέχεται ότι δεν υπάρχει ξεκάθαρη απάντηση για τα αίτια της ομοφυλοφιλίας και ότι υπάρχουν «άλλες θεωρίες και ερμηνείες που έρχονται να συμπληρωθούν μαζί με τη γονιδιακή εξέλιξη που τα τελευταία χρόνια, με την υπόθεση της κληρονομικότητας, όλο και κερδίζει έδαφος στο μεγάλο ερωτηματικό της ομοφυλοφιλίας», αφιερώνει σελίδες επί σελίδων στο παρωχημένο φροϋδικό μοντέλο του ομοφυλόφιλου «που λατρεύει τη μητέρα του (αρρωστημένα) και μισεί τον πατέρα του (φόβος ευνουχισμού), προσπαθώντας να μην πάει με άλλη γυναίκα μένοντας "πιστός" στη μητέρα του». Ταυτόχρονα γράφει μόνο μία παράγραφο για τα νέα δεδομένα της ομοφυλοφιλίας, που βλέπουν «τον ομοφυλόφιλο σαν εξέλιξη των γεννητικών στοιχείων που φέρνει μέσα του και έχει κάθε δικαίωμα, όπως και ο ετεροφυλόφιλος, να εκφράσει τη σεξουαλική και συναισθηματική του διεκδίκηση χωρίς το φόβο, την τιμωρία και την κοινωνική απόρριψη». Ωραία τα λέει, αλλά τι να το κάνεις αφού έχει ήδη εμπεδώσει την ομοφυλοφιλία ως αρρωστημένη προσκόλληση στη μαμά;

Εξυπακούεται ότι παρουσιάζει το ομοφυλόφιλο αγόρι ως πιο μαλθακό και μαμμόθρεφτο, «πιο εγκεφαλικό, πιο ευγενικό και πρόσχαρο παιδί», παρότι παραδέχεται, εν είδει υποσημείωσης, ότι «φυσικά δεν είναι πάντα έτσι το ομοφυλόφιλο παιδί, αλλά σίγουρα, η ηπιότητά του αλλά και η ανάγκη του για περισσότερη τρυφερότητα τον κάνουν να ξεχωρίζει από τους ανήσυχους, "άγριους" εφήβους. Κι όλα τα εξίσου υπαρκτά γκέι αγόρια που παίζουν ποδόσφαιρο, πλακώνονται στο ξύλο και φέρνονται άγρια πού χωράνε στο σχήμα του; Εξάλλου, πολλά από τα «ήπια, ευγενικά» αγόρια θα ήθελαν με χαρά να συμμετάσχουν στα πιο «άγρια» παιχνίδια, αν οι ετεροφυλόφιλοι έφηβοι τα άφηναν και δεν τα εξοστράκιζαν.

Η ανδροκεντρική, παρωχημένη ματιά του στην ομοφυλοφιλία δίνει ρεσιτάλ με απόψεις όπως «γιατί οι γονείς δεν προσπαθούν να βοηθήσουν σωστά το παιδί τους, αποφεύγοντας καταστάσεις που του ισοπεδώνουν την προσωπικότητα, κάνοντάς τον... περισσότερο ομοφυλόφιλο, από αντίδραση, απ’ ό,τι ήταν;» Μα είναι δυνατόν ποτέ ένας άνθρωπος να γίνει ομοφυλόφιλος από αντίδραση; Να προσποιηθεί ότι είναι για να εκδικηθεί τους γονείς του, ναι, αλλά με το ζόρι να αρχίσει να καυλώνει με άτομα του ίδιου φύλου; Υπάρχει λίγο ομοφυλόφιλος και περισσότερο ομοφυλόφιλος; Σύμφωνα με τον Ασκητή υπάρχει, και «με τη ψυχολογική στήριξη και θεραπευτική ενίσχυση του φύλου του με απόλυτα σύμφωνη συμμετοχή δική του θα τον οδηγήσει στο ετεροφυλοφιλικό μοντέλο». Για τον συγγραφέα η ομοφυλοφιλία είναι επιλογή και το δηλώνει ή υπονοεί σε πολλά σημεία.

Η άποψη που επιφυλάσσει για τη γυναικεία ομοφυλοφιλία μοιάζει να έχει ξεπηδήσει από ηθικοπλαστική προπαγάνδα της δεκαετίας του ’50: «Η ομοφυλόφιλη γυναίκα συνήθως οδηγείται στο χώρο από κάποια γυναίκα ισχυρή σαν προσωπικότητα, με συμπεριφορά άνδρα, που της επιβάλλεται και την καθηλώνει και που ονομάζεται λεσβία». Το μεγάλο, κακό τέρας Λεσβία μολύνει τις αθώες, χωρίς δική τους βούληση, κοπέλες και τις οδηγεί στα σκοτάδια του «χώρου». Ευτυχώς υπάρχει θεραπεία! «δεν είναι ασύνηθες να απομακρύνεται από αυτή την ερωτική συμπεριφορά, εάν γνωριστεί με έναν άνδρα που θα την καλύψει συναισθηματικά και θα την κάνει να νιώσει γυναίκα με τη γοητεία του και την προσωπικότητά του». Μα φυσικά, αφού όλες οι λεσβίες δεν είναι παρά άτυχες που στερήθηκαν την αντρική γοητεία.

Ο Ασκητής πραγματεύεται την ομοφυλοφιλία με τη ματιά που έχει ένας περιηγητής του 19ου αιώνα που επισκέπτεται μια πρωτόγονη φυλή του Αμαζονίου και επιχειρεί να κατανοήσει τα αλλόκοτα ήθη και έθιμά της. Η ανάλυση των όρων «γκέι» και «λεσβία» που κάνει είναι κωμικοτραγική μες στην ασχετοσύνη της: «σαν γκέι και λεσβίες χαρακτηρίζονται τα άτομα εκείνα που γενικά στις σεξουαλικές τους συμπεριφορές παρεκτρέπονται από το ουσιαστικό φύλο, όπως π.χ. άνδρα ή γυναίκα, γι’ αυτό τους κατατάσσουν στο "coming out process"». Αντίθετα, «ο ομοφυλόφιλος έχει κρατήσει τις κρυφές τις ερωτικές προτιμήσεις του για το ίδιο με αυτόν φύλο, χωρίς να εκδηλώνεται και να προβάλλει τις φιλομόφυλες ερωτικές του διαθέσεις». Hello? Έχει την παραμικρή ιδέα τι σημαίνει coming out; Θέλω να επισκεφτώ μια μέρα τον πλανήτη του κ. Ασκητή και να δω πώς ζούσαν οι ομοφυλόφιλοί του πριν διακόσια χρόνια.

Ο μετά βίας συγκαλυμμένος αρνητισμός και οι παρωχημένες απόψεις του διαφαίνεται και στο κεφάλαιο για τη ζωή του ομοφυλόφιλου: «Αρκετές μελέτες που έχουν γίνει για τις σχέσεις των ανδρών ομοφυλόφιλων αναφέρουν την έλλειψη ικανότητας να φτιάχνουν σταθερούς δεσμούς όπως εκείνους των ετεροφυλόφιλων αντίστοιχα, γιατί δεν μπορούν να ενταχθούν στις δεσμεύσεις και ανάγκες που απαιτεί μια σταθερή σχέση. Αυτές οι μελέτες εκφράζουν (sic) τις ευκαιριακές σχέσεις των ομοφυλόφιλων σαν σχέσεις ανταγωνιστικές, με συγκρουσιακό χαρακτήρα ναρκισσιστικού τύπου, όπου ο φόβος για συναισθηματική επένδυση είναι πολύ μεγάλος και ο τρόπος που επικοινωνούν μεταξύ τους είναι πολύ ρηχός». Για τις λόγω «μελέτες» δεν παρέχεται καμία βιβλιογραφία, ενώ αντίθετα αποσιωπούνται (ή πιθανότερα αγνοούνται) οι μελέτες που δείχνουν ότι τα ομόφυλα ζευγάρια συνάπτουν μακρόχρονες σχέσεις και εμφανίζουν υψηλά ποσοστά ικανοποίησης στη σχέση (για εκτενή ανάλυση και βιβλιογραφία: Οι γκέι δεν είναι για σχέσεις. Σοβαρά;).

Πολύ σοβαρότερο πρόβλημα του βιβλίου είναι ότι ο πραγματικά χαοτικός τρόπος που πραγματεύεται την ταυτότητα φύλου και τον σεξουαλικό προσανατολισμό συντελεί στο να ενισχυθεί ο φόβος πολλών γονέων ότι η ομοφυλοφιλία ισούται με διαταραχή φύλου. Ο Ασκητής βεβαιώνει, στο τέλος, πως τα δύο δεν συνδέονται απαραίτητα, ούτε καν συχνά, αλλά τη ζημιά την έχει ήδη κάνει, μπερδεύοντας τα δύο πολλάκις στα ίδια κεφάλαια. Γενικότερα ούτε η γλώσσα ούτε η δομή βοηθούν την κατανόηση, καθώς μάλλον πρόκειται για συρραφή αυτόνομα γραμμένων άρθρων.

Η βαθέως αρνητική ματιά του Ασκητή για την ομοφυλοφιλία καθίσταται πρόδηλη από τις ερωτήσεις που υποβάλει στους αναγνώστες: «Πόσο όμως μπορούμε στην εφηβεία να σταματήσουμε μια ομοφυλοφιλική εξέλιξη του νεαρού παιδιού μας; Πόσο κοστίζει τελικά ο δρόμος προς την ομοφυλοφιλία;» Το τελευταίο δεν το καταλαβαίνω. Απ’ όσο ξέρω, τζάμπα είναι. Δυστυχώς, το δηλώνει και ο ίδιος απερίφραστα στο τέλος: «Ναι, πιστεύω ακράδαντα ότι δεν πρέπει να ενισχύουμε την ομοφυλόφιλη συμπεριφορά στους νέους ανθρώπους και πρέπει να έχουμε σαν ουσιαστική έκφραση την ανάπτυξη του ετεροφυλοφιλικού μοντέλου άνδρα-γυναίκας».

Το βιβλίο του Ασκητή δεν είναι απλώς συντηρητικό – είναι ελλιπές, επιστημονικά ανενημέρωτο και βαθύτατα επικίνδυνο, διότι μες στην κίβδηλη επιστημονικότητά του εντείνει τα αρνητικά στερεότυπα της ομοφυλοφιλίας, χαϊδεύει τα αυτιά των ανήσυχων γονέων και καταδικάζει τα γκέι παιδιά σε ένα ανώμαλο παρακλάδι του «υγιούς» σεξουαλικού προσανατολισμού.

Βιβλία για παιδιά

  1. Έφηβοι, Φρανσουάζ Ντολτό, Κατρίν Ντολτό-Τολίτς με τη συνεργασία της Κολέτ Περσεμινιέ, Πατάκης 1993, 15η έκδοση 2009
  2. Κάτι αλλάζει... Ένας διαφορετικός οδηγός γύρω από τη σεξουαλικότητα, Ζεπ & Ελέν Μπρυλλέρ, Πατάκης 2002, 3η έκδοση 2009
  3. Εγώ τι είμαι;, Οσκάρ Μπρενιφιέ, Καστανιώτης 2005
  4. Το αγόρι στην εφηβεία, Sylvia Schneider, Πατάκης 1998, 9η εκτύπωση 2009
  5. Το κορίτσι στην εφηβεία, Sylvia Schneider, Πατάκης 1998, 11η εκτύπωση 2010
  6. Δρόμος για την Εφηβεία-Αγόρι ή κορίτσι, Φωτεινή Χρυσάφη, πρόγραμμα σεξουαλικής υγείας, βιβλίο μαθητή Γ'-ΣΤ' τάξεις δημοτικού, University Studio Press, 2004
  7. Ας μιλήσουμε για το σεξ, Ρόμπι Χ. Χάρρις, Πατάκης 1997, 2010
  8. Μεγαλώνω και ρωτάω για το σεξ, Τζοάννα Κόουλ, Μοντέρνοι Καιροί, 2011
  9. Αγόρια και κορίτσια στην εφηβεία, Λουίζ Σπίλσμπερυ, Μοντέρνοι Καιροί, 2011
  10. Σεξ και συναίσθημα-ειλικρινείς απαντήσεις για τον έρωτα και λοιπά, Kolet Janssen, Κάτοπτρο, 2003

Βιβλία για γονείς & παιδιά

  1. Ψυχολογία της καθημερινής ζωής, της Sylvie Angel, Larousse, 2004
  2. Κουβεντιάζοντας για το σεξ με τα μικρά μας παιδιά, Τζιουν Μόρρις, Θυμάρι, 2003
  3. Κουβεντιάζοντας για το Σεξ με τα Παιδιά μας της Εφηβείας, Τζιουν Μόρρις, Θυμάρι 2003, 2η έκδοση 2008

Βιβλία για γονείς

  1. Εφηβεία - Η άγρια ηλικία. Συμβουλές για να συμφιλιωθείτε με την επαναστατικότητα των εφήβων, Alejandra Vallejo-Nágera, Ενάλιος, 2001
  2. Εφηβεία Πρακτικός οδηγός για γονείς & εκπαιδευτικούς, Μάικλ Καρ-Γκρεγκ & Έριν Σέιλ, Ωρίων 2005
  3. Γονείς και Παιδιά Δίνοντας και Παίρνοντας Μαθήματα Ανατροφής, Jan-Uwe Rogge, εκδόσεις Θυμάρι, 2010
  4. Η Αφροδίτη με τζην, Νathalie Bartle, Θυμάρι, 2002
  5. Η σεξουαλική αφύπνιση της εφηβείας, Θάνος Ασκητής, Καστανιώτης, 1997

Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στο Books' Journal Ιουνίου και Ιουλίου 2011.

Το περιεχόμενο αυτής της σελίδας του 10% χορηγείται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές.
Άδεια Creative Commons

web+programming makebelieve

Αυτήν τη στιγμή επισκέπτονται τον ιστότοπό μας 198 guests και κανένα μέλος