Η γνώμη του 10%

Με αφορμή ένα ομοφοβικό απόσπασμα σε σχολικό βιβλίο, εξετάζεται η βλάβη που προκαλείται στους μαθητές εξαιτίας της λογοκρισίας.

Εκπαίδευση στην ομοφοβία

της Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

Φυσικά και δεν θα περίμενα από το συντηρητικό ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα να εντάξει στο πρόγραμμά του τα σπουδαία ερωτικά ποιήματα του Καβάφη ούτε να διδάσκονται οι μαθητές του Γυμνασίου ή του Λυκείου το αριστουργηματικό Συμπόσιο του Πλάτωνα. Ποτέ όμως δε θα ήθελα και να δω μία τόσο σαφή ομοφοβική αναφορά σε ένα «σύγχρονο» σχολικό βιβλίο. Ο λόγος για το βιβλίο «Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας» που διανέμεται από τον ΟΕΔΒ στους μαθητές της Α΄, Β΄ και Γ΄ Γυμνασίου. Αντιγράφω επακριβώς την τρίτη παράγραφο της σελίδας 48 στην οποία γίνεται λόγος για την ποιήτρια Σαπφώ:

«Επειδή οι Αθηναίοι δεν μπορούσαν να κατανοήσουν την ελευθερία που ανέδυε η ποίηση της Σαπφώς, απέδωσαν στην ποιήτρια περιπαθή έρωτα με πολλούς ποιητές, αλλά και με μαθήτριές της. Ωστόσο, οι διαβολές που διατυπώθηκαν για τη Σαπφώ δε φαίνεται να ανταποκρίνονται στην αλήθεια. Αν ίσχυαν αυτές, οι Μυτιληναίοι δε θα της ζητούσαν να εξυμνεί σε νυμφικές ωδές νόμιμους γάμους ούτε θα τις απέδιδαν υψηλές τιμές για την ποίησή της.»

Οποιοδήποτε βιογραφικό σημείωμα ενός λογοτέχνη γνωρίζουμε ότι περιλαμβάνει και στοιχεία από την προσωπική του ζωή, την οικογενειακή του κατάσταση, τις σπουδές του κ.λπ. Δεν είναι λοιπόν μεμπτό να μιλήσει κανείς για τη ζωή και της συγκεκριμένης ποιήτριας. Μεμπτό είναι να αναφερθεί σε φήμες για την ερωτική της ζωή και αφού αυθαιρέτως τις διασκεδάσει να προχωρήσει στον εξίσου αυθαίρετο συλλογισμό ότι αν ίσχυαν αυτές οι κατηγορίες για την προσωπική της ζωή η ποιήτρια δε θα έχαιρε της αναγνώρισης που δικαιούται για το πνευματικό της έργο.

Πρώτον, πρέπει να γνωρίζουμε ότι για τον ίδιο ακριβώς λόγο που δεν μπορούμε να επιβεβαιώσουμε τις συγκεκριμένες «διαβολές» δεν μπορούμε και να τις απορρίψουμε. Και ο λόγος είναι ότι στην ουσία γνωρίζουμε πολύ λίγα πράγματα για την προσωπική ζωή της Σαπφώς και οι πληροφορίες που έχουμε είναι από μελετητές που έχουν αντλήσει το υλικό τους κυρίως μέσα από τα ίδια τα κείμενα της ποιήτριας καθώς και από αναφορές από άλλους αρχαίους συγγραφείς, για τους οποίους και πάλι ακόμη και αν είναι σύγχρονοί της δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για την αξιοπιστία τους. Τα συμπεράσματα λοιπόν των περισσότερων μελετητών από τις πηγές είναι ότι όντως ενδιέφερε τη Σαπφώ ο ομοφυλόφιλος έρωτας.

Γνωρίζοντας την εντελώς διαφορετική αντίληψη για την παιδεραστία στην αρχαία Ελλάδα, απορρίπτουμε την υπόνοια των συγγραφέων ότι οι «διαβολές» των Αθηναίων έγκεινται στο ότι η Σαπφώ είχε σχέση με μαθήτριες, υπονοώντας ανήλικες γυναίκες. Η «κατηγορία» έχει προφανώς να κάνει με την επιλογή του ίδιου φύλου.

Οι λεσβιακές (με τη σύγχρονη και διεθνή έννοια του όρου) αναφορές στα ποιήματα της Σαπφώς είναι κάτι παραπάνω από εμφανείς. Και το γεγονός ότι στα ποιήματά της υπάρχουν αναφορές σε γυναίκες και γυναικείους έρωτες δε θα μπορούσε να υποκρυφτεί, τουλάχιστον όχι περισσότερο από το να μπορούσαμε για παράδειγμα να υποκρύψουμε ότι στην «Μαρίνα των Βράχων» ο Ελύτης μιλάει για μια Μαρίνα... Έτσι κι αλλιώς αυτή ακριβώς η ύπαρξη ομοφυλοφιλικών αναφορών ήταν που έκανε την πρωτοχριστιανική Εκκλησία να αποφασίσει ότι το έργο της αποτελούσε απειλή για τη δημόσια ηθική και να προχωρήσει στην καταστροφή του μεγαλύτερου μέρους του.

Δεδομένου λοιπόν του συμπεράσματος, από τα ίδια τα έργα της κυρίως εξαγόμενου, ότι η Σαπφώ είχε (και) ομοφυλόφιλη ζωή, είναι άστοχος, μάταιος, αμφιβόλου κινήτρου και με πολλές προβολικές τάσεις ο συλλογισμός των συγγραφέων (σε μορφή υποθετικού λόγου) ότι οι Μυτιληναίοι της εποχής -που σημειωτέον στην προηγούμενη παράγραφο χαρακτηρίστηκαν πιο ελευθέριοι από τους πολίτες άλλων ελληνικών πόλεων- θα της στερούσαν τις τιμές της λόγω της ομοφυλοφιλίας της. Θα μπορούσαν άραγε οι συγγραφείς σε κάποιο άλλο σημείο του βιβλίου τους να μιλήσουν για κάποιον άλλο ποιητή της εποχής εξίσου αξιόλογο που έχασε την αναγνώρισή του λόγω της διαφορετικής -ας σημειώσω για τη δική μας και όχι για εκείνη την εποχή- σεξουαλικότητάς του; Είναι μία ύποπτη, λοιπόν, δική τους (των συγγραφέων του βιβλίου) καθαρά ομοφοβική προβολή να καταδικάζουν στην αφάνεια αξιόλογους καλλιτέχνες ερήμην των αρχαίων ανοιχτόμυαλων και προοδευτικών προγόνων μας.

Είναι πιθανόν η ίδια λογική που έχουν κάποιοι μελετητές του Καβάφη που ανόητα προσπαθούν να αποδείξουν ότι δεν ισχύουν οι φήμες για την ομοφυλοφιλία του, λες και η απόδειξή του αντιθέτου θα μπορούσε να έχει κάποια επίπτωση στην διεθνή αναγνώριση του ποιητή.

Στην προκειμένη όμως η συγκεκριμένη πληροφορία δεν είναι μόνο περιττή αλλά και επικίνδυνη. Οι συγγραφείς του βιβλίου γνωρίζοντας πολύ καλά ότι απευθύνονται σε εφήβους θα έπρεπε να λάβουν υπόψη τους ότι εκτός από το κοινωνιολογικό λάθος που κάνουν συνδέοντας την καλλιτεχνική δημιουργία και την αναγνώριση του καλλιτέχνη με την προσωπική του ζωή, ξεχνούν επικίνδυνα ότι το αναγνωστικό τους κοινό βρίσκεται σε μία πολύ ευαίσθητη στα συγκεκριμένα θέματα ηλικιακή φάση. Ο έφηβος μόλις ανακαλύπτει τη σεξουαλικότητά του, προσπαθεί να αντλήσει πληροφορίες από διάφορες αξιόπιστες ή όχι πηγές ώστε να διαφωτιστεί όσο το δυνατό περισσότερο για ένα θέμα που θεωρεί «προσωπικό» ή «απόκρυφο». Πειραματίζεται είτε πρακτικά είτε μέσω θεωρητικών αναζητήσεων σε μία πιθανόν ευρεία ερωτική γκάμα που σε ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό μπορεί να τον οδηγήσει στην ομοφυλοφιλία. Ίσως κάποιοι από τους εφήβους να γνωρίζουν ήδη την ερωτική τους προτίμηση και να μην αμφιβάλλουν καθόλου για αυτήν, γνωρίζοντας έστω και μέσα τους ότι θα είναι ερωτικός μονόδρομος. Κάποιοι άλλοι θα θελήσουν να δοκιμάσουν. Οι δρόμοι είναι ανοιχτοί.

Τουλάχιστον το ίδιο ανοιχτοί όσο επιτρέπονται να είναι για αυτήν την ηλικιακή περίοδο από τα ηθικά, κοινωνικά και οικογενειακά πρότυπα και για τις ετεροφυλόφιλες αναζητήσεις. Θεωρητικά πάντα. Γιατί την πραγματικότητα λίγο πολύ τη γνωρίζουμε. Η ομοφοβία και ο ρατσισμός κυριαρχεί σε όλους τους τομείς της σημερινής κοινωνικής ζωής και ειδικά στη χώρα μας. Ένας ομοφυλόφιλος έφηβος, ο οποίος έτσι κι αλλιώς έχει να παλέψει για την ταυτότητά του μέσα στο στενό αλλά και στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο έχει να αντιμετωπίσει και αυτή την επιπλέον δυσκολία. Αυτοαποδοχή και ετεροαποδοχή. Μπορεί να είναι μόνος σε αυτό, μπορεί να δυσκολεύεται πολύ, να μην μπορεί να το διαχειριστεί, γιατί ίσως ήδη να αντιμετωπίζει ακόμη και απόρριψη και χλευασμό. Είναι, όμως, καλός μαθητής. Κάθε μέρα λέει στον εαυτό του ότι θα τα καταφέρει, θα αποδείξει με την αξία του ότι μπορεί, ότι είναι ικανός, δημιουργικός, παραγωγικός όπως η κοινωνία θέλει τους πολίτες της, και επιπλέον μπορεί να είναι κοινωνικός, με χιούμορ και καλλιτεχνικά ταλέντα. Μπορεί. Μπορεί και τίποτα από αυτά. Μπορεί να είναι ένας μέτριος ή και κακός μαθητής, να μην τα καταφέρνει ιδιαίτερα στα θεωρητικά μαθήματα, να μην είναι καλός αθλητής ούτε να καταπιάνεται με χειρονακτικές εργασίες. Μπορεί να είναι ο οποιοσδήποτε έφηβος που απλά ξέρει ότι έχει ή μπορεί να έχει αυτή την ιδιαιτερότητα και έχει ήδη συνειδητοποιήσει ότι η προτίμησή του περιλαμβάνεται σε μία μειοψηφία. Μία μειοψηφία που ως γνωστόν θεωρείται από τις πιο κατατρεγμένες, τις πιο βαλλόμενες. Και αυτό μπορεί όχι μόνο να του είναι δυσάρεστο αλλά να του έχει δημιουργήσει τάσεις απομόνωσης, φυγής, κατάθλιψης και ακόμη -ακραία αλλά όχι ιδιαίτερα σπάνια- τάσεις αυτοκτονίας. Ανοίγει το σχολικό του βιβλίο, λοιπόν, και διαβάζει ξανά και ξανά όσες φορές του επιτρέπει το μπερδεμένο του μυαλό «ούτε θα τις απέδιδαν υψηλές τιμές για την ποίησή της».

Ο έφηβος δεν οφείλει να γνωρίζει ότι τεράστιοι συγγραφείς όπως ο Charles Baudelaire και ο Pierre Louys έχουν επηρεαστεί από τον λογοτεχνικό λεσβιασμό της Σαπφώς. Οι συγγραφείς όμως του βιβλίου έπρεπε να το ξέρουν. Όπως και ότι ένα σπουδαίο ποίημα, ένας σπουδαίος πίνακας ζωγραφικής, ένα σπουδαίο μουσικό κομμάτι μπορεί να έχει και ομοφυλόφιλο περιεχόμενο, όπως μπορεί να έχει οποιοδήποτε θέμα απασχολεί τους ανθρώπους. Επίσης ότι εκατομμύρια ομοφυλόφιλοι άνθρωποι στον κόσμο διαπρέπουν στις τέχνες και στις επιστήμες και αυτό δεν έχει να κάνει με την ερωτική τους προτίμηση. Όλοι έχουμε στερεότυπα. Και όλοι -ειδικά εκείνοι που ασχολούνται με παιδιά- πρέπει να προσπαθούμε καθημερινά να τα καταπολεμούμε. Ο όρος λεσβιασμός, αντιδάνειο από το γαλλικό lesbianisme, σημαίνει μία ιδιαίτερη αγάπη που υμνήθηκε από μία σπουδαία ποιήτρια σε ένα νησί της Ελλάδας. Μου ακούγεται μάλλον τιμητικό ε; Ας προσπαθήσουμε.

Βιβλιογραφία

Α.Στέφος, Ε.Στεργιούλης, Γ.Χαριτίδου Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας Α,Β,Γ Γυμνασίου Αθήνα 2007

Arthur Weigall Σαπφώ η Λεσβία Ενάλιος, Αθήνα 2001

Ledwidge Bernard Η παράφορη Σαπφώ Αθήνα 2005

Γ.Μπαμπινιώτης Ετυμολογικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας Κέντρο Λεξικολογίας Αθήνα 2010

Ιωάννης Παρασκευόπουλος Εξελικτική Ψυχολογία,τ.4, εφηβική ηλικία Αθήνα 1985