Ο Γιώργος Μαρνελάκης, μετά από πολύμηνη μάχη με τον καρκίνο, έφυγε περιβαλλόμενος από την αγάπη του συντρόφου του και της κοινωνικής οικογένειας που ο ίδιος είχε συγκροτήσει γύρω του.

της Ντίνας Βαΐου

Από την Κυριακή 24 Φεβρουαρίου 2013 δεν είναι πια μαζί μας ο Γιώργος Μαρνελάκης, μετά από πολύμηνη μάχη με τον καρκίνο. «Έφυγε», όπως συνηθίζεται να λέμε, περιβαλλόμενος από την αγάπη του συντρόφου του και της κοινωνικής οικογένειας που ο ίδιος είχε συγκροτήσει γύρω του.

Ένα μέλος κι εγώ αυτής της κοινωνικής οικογένειας, γνώρισα τον Γιώργο τα τελευταία χρόνια των προπτυχιακών του σπουδών στη σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, εκεί γύρω στο 1998, όταν παρακολούθησε παραπάνω από μία φορές το μάθημα «Φύλο και Χώρος» που διδάσκαμε τότε με την Άννη Βρυχέα. Στον μικρό χώρο που προσπαθούσε να ανοίξει εκείνο το μάθημα, μέσα σε έναν ακαδημαϊκό περίγυρο που αντιστεκόταν αν όχι αντιδρούσε ενεργητικά στην ύπαρξή του, επέστρεψε ο Γιώργος, μετά τις λαμπρές μεταπτυχιακές του σπουδές στο Λονδίνο, να συμβάλει, ως διδάσκων πια, με νέες ιδέες και επεξεργασίες. Η επιστροφή του συνέπεσε με την ευτυχή συγκυρία όπου, χάρη στις στοχευμένες ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις, δόθηκε η δυνατότητα για ανάπτυξη σπουδών φύλου στα πανεπιστήμια. Έτσι, βρέθηκε να διδάσκει, στην Αθήνα και στο Βόλο, μαθήματα για τους τρόπους με τους οποίους η συγκρότηση και ερμηνεία του αστικού χώρου ενσωματώνει και αναπαράγει αντιλήψεις για τη σεξουαλικότητα, το φύλο, το σώμα. Παράλληλα συμμετείχε σε μια σειρά από συνέδρια και επιστημονικές συναντήσεις όπου είχε την ευκαιρία να αναπτύξει καινοτόμες προσεγγίσεις του (αστικού) χώρου.

Για τον Γιώργο Μ. η σεξουαλικότητα και το φύλο, ως στρατηγικές για την προσέγγιση της γνώσης, δεν μπορούν να μελετηθούν ανεξάρτητα. Διαμορφώνουν δύο διακριτά πεδία επιστημονικού προβληματισμού και συγκρότησης θεωρητικών επιχειρημάτων που σχετίζονται αλλά δεν ταυτίζονται: «δεν μπορεί να υπάρξει έννοια ομο- ή ετερο-σεξουαλικότητας χωρίς μια έννοια φύλου» (μέσα σε «...», φράσεις από κείμενα του Γιώργου Μαρνελάκη). Παράλληλα, ως έννοιες που συγκροτήθηκαν για την προσέγγιση μορφών καταπίεσης, χρειάζεται να μελετηθούν ξεχωριστά, προκειμένου να επανασυνδεθούν, αποφυσικοποιώντας κάθε πιθανό συνδυασμό τους. «Πόσο σταθερή και συμμετρική είναι η διάκριση ομοφυλοφιλία/ετεροφυλοφιλία; πόσο η σεξουαλική ταυτότητα έχει έμφυλο νόημα και περιεχόμενο ή ιδιαίτερη τοποθεσία στο σώμα; πόσο αληθινό είναι το έμφυλο δίπολο γυναίκα/άνδρας», αναρωτιόταν ο Γιώργος σε ένα από τα πρώτα σχετικά του κείμενα.

Η εμβάθυνση του Γιώργου Μ. στις λεσβιακές/gay και τις φεμινιστικές σπουδές, στις queer κριτικές, στην ψυχανάλυση τον οδήγησε σε αναζητήσεις αναλυτικών κατηγοριών που δεν ορίζονται μονολιθικά και σταθερά, αλλά παραμένουν ανοικτές και περιεκτικές. Από αυτή την άποψη, συναντούν προσεγγίσεις του χώρου και της χωρικότητας οι οποίες αντιμετωπίζουν τα εμπόδια, τις μετατοπίσεις, τον κατακερματισμό ως εγγενή χαρακτηριστικά του χώρου, ειδικότερα του χώρου της πόλης, με τις πολλαπλές αντιθέσεις και βαθμούς απροσδιοριστίας και έκπληξης.

Στους φανταστικούς, φαντασιακούς, συμβολικούς, αλλά και πολύ υλικούς, χώρους ο Γιώργος αναζητάει μεθόδους και θεωρητικά εργαλεία για να διερευνήσει «αδύνατες χωρικότητες» που συνδέονται με τη σεξουαλικότητα την επιθυμία, την απόλαυση, τα πεδία (ομο)ερωτικής κοινωνικότητας. Στις αναζητήσεις του αυτές εντάσσεται και μια πιο πρόσφατη ερευνητική του κατεύθυνση σε σχέση με την ανάδειξη του σώματος σε διεπιστημονικό ερευνητικό εγχείρημα. Η αντιμετώπιση του σώματος, της πιο κοντινής μας γεωγραφίας, «ως εργαλείου για την παραγωγή (queer) γνώσης και έρευνας» αντιπαρατίθεται σε παγιωμένες προσλήψεις του ως δοσμένου από τη φύση και αμετάβλητου. Αξίζει εδώ να θυμηθούμε τη δουλειά του για το cruising, για το AIDS ως αφετηρία για να ξανασκεφτούμε την παγκοσμιοποίηση, για τη συγκρότηση της πόλης ως αντικείμενο λόγου, για τις πολιτικές των σωμάτων και τα ερωτήματα που αυτές εγείρουν για τις μεθόδους, τις υποθέσεις και τις πρακτικές της έρευνας.

Από την Πέμπτη 27 Φεβρουαρίου ξεκίνησε και πάλι το μεταπτυχιακό μάθημα «Έμφυλες Πολιτισμικές Προσεγγίσεις του Αστικού Χώρου» που, από το 2005, διδάσκαμε μαζί με τον Γιώργο. Η μακροχρόνια γνωριμία μας, η ανταλλαγή και κάποτε σύγκρουση επιχειρημάτων (και, βέβαια, γενεών και επιλογών ζωής), τα πλησιάσματα και οι απομακρύνσεις, όλη αυτή η επιτελεστικότητα της καθημερινότητας, θα μπορούσε να οδηγήσει σε ένα δύσκολο αν όχι ανέφικτο εγχείρημα. Όμως το μάθημα αποτέλεσε ένα πεδίο εξαιρετικά γόνιμης συνεργασίας, ένα άνοιγμα χώρου και απόλαυσης, από όπου δεν χάθηκαν οι ιδιαίτερες θέσεις μας και ενδιαφέροντα, αλλά δοκιμάστηκαν τρόποι συνύπαρξης, ανάπτυξης επιχειρημάτων και διεύρυνσης των επεξεργασιών. Είναι τόσο απίστευτη και αβάσταχτη η οριστική απουσία του...

Η Ντίνα Βαΐου είναι καθηγήτρια στο ΕΜΠ.
8 Μαρτίου 2013

Διαβάστε συνέντευξη που έδωσε ο Γιώργος στο 10%  το καλοκαίρι του 2007 για την "Αρχιτεκτονική της σεξουαλικότητας": Πώς ο χώρος διαμορφώνει τη σεξουαλική μας ταυτότητα; Έχουμε το ίδιο σώμα στα Πατήσια ή στην Ξάνθη; Είναι η σεξουαλικότητα προσωπικό δεδομένο; Τι σημαίνει «γκέι χωριό»; Είναι «γκέι χωριό» το Γκάζι;