ΑΝΑΔΡΟΜΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΦΡΑΝΣΙΣ ΜΠΕΪΚΟΝ (1909-1992) ΣΤΗΝ ΤΑΤΕ BRITAIN

Σεξ, βία και θάνατος εκατομμυρίων δολαρίων

(Ελευθεροτυπία, 11/9/08)

ΑΛΙΝΑ ΣΑΡΑΝΤΗ

«Η ζωή δεν έχει κανένα νόημα. Γεννιόμαστε και πεθαίνουμε. Αλλά στο ενδιάμεσο δίνουμε νόημα σε αυτή την κενή νοήματος ύπαρξη με τις ορμές μας». Η λαγνεία, ο έρωτας, ο φόβος, η βία, η απελπισία είναι οι ορμές που δίνουν περιεχόμενο στον άθεο κόσμο του Φράνσις Μπέικον.

Θεωρείται ο καλλιτέχνης που αποτύπωσε στον καμβά την ανθρώπινη κατάσταση, ο μεγαλύτερος Βρετανός ζωγράφος της σύγχρονης εποχής. Οι πίνακές του σπάνε τα ρεκόρ τιμών: τον περασμένο Μάιο το «Τρίπτυχο» (1976) πωλήθηκε στους Σόθμπις της Νέας Υόρκης έναντι του αστρονομικού ποσού των 86 εκατ. δολαρίων (60 εκατ. ευρώ) -αγοραστής ήταν ο Ρώσος μεγιστάνας Ρόμαν Αμπράμοβιτς. Ο σκοτεινός κόσμος του, γεμάτος πάθος και καταστροφή, ζωντανεύει μέσα από τη μεγάλη αναδρομική έκθεση που εγκαινιάζεται σήμερα στην Tate Britain στο Λονδίνο, την πόλη όπου έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του.

 

Οι σχέσεις του με τη «χαμηλή κουλτούρα»

Αφορμή για την πρώτη μεγάλη αναδρομική έκθεση στη Βρετανία μετά τον θάνατο του καλλιτέχνη, το 1992, είναι η συμπλήρωση το 2009 εκατό χρόνων από τη γέννησή του. Προσφέρει μία ευκαιρία για επαναξιολόγηση του έργου του, ιδιαίτερα μετά και την αποκάλυψη του περιεχομένου του ατελιέ του. Διάσπαρτο με φωτογραφίες και αποκόμματα από περιοδικά (πολλά από τα οποία εκτίθενται στην Tate), απέδειξε ότι η τέχνη του είχε τις ρίζες της τόσο στη «χαμηλή» κουλτούρα -χρησιμοποιούσε φωτογραφίες από αθλητικά περιοδικά, απ' όπου αντλούσε έμπνευση για την απεικόνιση του σώματος- όσο και στους μεγάλους δασκάλους: Μιχαήλ Αγγελο, Ρέμπραντ, Βελάσκεθ, Βαν Γκογκ.

Κεντρικός προβληματισμός του ήταν η θέση της ζωγραφικής σε μία εποχή όπου η φωτογραφία έχει κλέψει την πρωτοκαθεδρία στην ακριβή οπτική απεικόνιση του αντικειμένου. Η απάντηση που δίνει είναι να κοιτάξει βαθιά στον άνθρωπο (είναι πάνω απ' όλα ζωγράφος της ανθρώπινης μορφής) και να ψάξει μια βαθύτερη αλήθεια. Για τον άθεο Μπέικον αυτή συνίσταται στο ότι ο άνθρωπος δεν είναι κάτι παραπάνω από ζώο, έρμαιο των ορμών της σάρκας του. Για να απεικονίσει αυτή την αλήθεια, παραμορφώνει τα αντικείμενά του, χωρίς όμως να εγκαταλείψει τη φόρμα, παρ' όλο που το κυρίαρχο ρεύμα της εποχής ήταν η αφαίρεση.

Γεννημένος το 1909 από εύπορους Αγγλους γονείς στο Δουβλίνο, δεν έλαβε συμβατική εκπαίδευση, καθώς έπασχε από οξύ άσθμα. Σε ηλικία 17 ετών, ο πατέρας του τον έδιωξε από το σπίτι, καθώς τον έπιασε να φοράει τα ρούχα της μητέρας του. Αργότερα, η μοναξιά και η αποξένωση που ένιωθε σε μία κοινωνία στην οποία η ομοφυλοφιλία ήταν παράνομη, θα γινόταν πανταχού παρούσα στο έργο του. Πριν αρχίσει να ασχολείται με τη ζωγραφική το 1928 (χωρίς επίσημη καλλιτεχνική εκπαίδευση), εργάστηκε ως διακοσμητής. Το άσθμα δεν επέτρεψε να επιστρατευτεί στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά η εργασία του στην πολιτική άμυνα τον έφερε σε επαφή με τη φρίκη του πολέμου.

Εμπνευσμένο από την απελπισία της εποχής, το έργο του «Τρεις σπουδές πάνω σε μορφές στη βάση της Σταύρωσης» (1944) («Three studies for figures at the base of a Crucifixion») τον έφερε στο προσκήνιο του κόσμου της τέχνης. Η χρονολογία αυτή αποτελεί την αφετηρία της καριέρας του -τα προγενέστερα έργα του τα είχε καταστρέψει σχεδόν όλα. Οι τερατόμορφες φιγούρες αναπαριστούν, σύμφωνα με τον ίδιο, τις Ερινύες, αν και ο τίτλος παραπέμπει στο χριστιανικό θέμα της Σταύρωσης. Για τον άθεο Μπέικον, ωστόσο, «η Σταύρωση απαλλάσσεται από τη σύνδεσή της με τον χριστιανισμό, για να γίνει σύμβολο της κτηνώδους συμπεριφοράς και της βίας που μπορεί να προκαλέσει ένας άνθρωπος στον συνάνθρωπό του», όπως λέει ο Μάθιου Γκέιλ, ένας από τους επιμελητές της έκθεσης. Η σταύρωση θα γίνει ένα από τα αγαπημένα του θέματα -μία ολόκληρη αίθουσα της Τέιτ είναι αφιερωμένη σε αυτά τα έργα. Στις «Τρεις σπουδές για μία σταύρωση» (1962) ένας άνθρωπος κατακρεουργείται στον σταυρό σαν να ήταν ζώο. «Είμαστε κρέας», έλεγε ο Μπέικον, «κάποια στιγμή θα γίνουμε ψοφίμια».

Αν και ζωγράφος της ανθρώπινης μορφής, κάποια από τα έργα του απεικονίζουν ζώα, κυρίως σκύλους και πιθήκους, ίσως για να αναδείξει τις ομοιότητες με τους ανθρώπους. Στη «Σπουδή για μπαμπουίνο» (1953), το φυλακισμένο ζώο κραυγάζει με ορθάνοιχτο στόμα, με τον ίδιο τρόπο που το κάνει ο Πάπας Ιννοκέντιος Χ στο «Κεφαλή VI» (1949).

Το τελευταίο, ένα από τα αριστουργήματά του, αποτελεί την πρώτη από τις σπουδές του που διασώζονται πάνω στην προσωπογραφία του «Πάπα Ιννοκέντιου» του Βελάσκεθ, πίνακα που αποτέλεσε εμμονή για τον Μπέικον. Ο δικός του Ιννοκέντιος φωνάζει μία κραυγή απελπισίας -ή προσπαθεί να πάρει ανάσα, ένα γνώριμο συναίσθημα για τον ασθματικό καλλιτέχνη. Η κραυγή, το ανοιχτό στόμα, εμφανίζονται συνεχώς στα έργα του, ως ξέσπασμα καταπιεσμένων συναισθημάτων, αλλά και ως στιγμή όπου το εσωτερικό του σώματος εμφανίζεται προς τα έξω και εκτίθεται.

Τα έργα, παρουσιασμένα στην Tate πίσω από γυαλί, όπως επέμενε ο καλλιτέχνης, παρεμβάλλουν μεταξύ του παρατηρητή και του πίνακα την αντανάκλαση του πρώτου, κάνοντάς τον κομμάτι τους. Ο Μπέικον ήθελε την καθολική συμμετοχή του παρατηρητή στο έργο του, ήθελε να προκαλέσει την έντονη, ενστικτώδη αντίδρασή του. Στόχος του, «η μπογιά να πάει κατευθείαν στο νευρικό σύστημα». Τα έργα του δεν είναι για όσους αναζητούν ένα ανάλαφρο απόγευμα στο μουσείο. Μας προκαλούν να αγγίξουμε μαζί του το απόλυτο σκοτάδι.

 

Πίνακες για τον εραστή του

Ακόμα και ο ερωτισμός στα έργα του συνδέεται με τη βία. Στο «Δύο φιγούρες στο γρασίδι» (1954), το ομοφυλοφιλικό αγκάλιασμα σε ένα κομμάτι γρασιδιού που μοιάζει με ρινγκ πυγμαχίας είναι εμπνευσμένο από τις φωτογραφίες παλαιστών του Μόιμπριτζ. Οταν εκτέθηκε στο Λονδίνο προκάλεσε παράπονα για προσβολή της δημόσιας αιδούς.

Ο θάνατος του εραστή του, Τζορτζ Ντάιερ, από υπερβολική δόση ναρκωτικών, δύο ημέρες πριν από τα εγκαίνια της μεγάλης του έκθεσης στο Γκραν Παλέ του Παρισιού το 1971, τον συγκλόνισε. Μία αίθουσα της έκθεσης είναι αφιερωμένη στα έργα που έκανε μετά, μερικά από τα πιο φορτισμένα της πορείας του. Ενας από τους πίνακες στο «Τρίπτυχο» (Μάιος - Ιούνιος 1973) απεικονίζει μια ανδρική μορφή, γυμνή και ευάλωτη, σκυμμένη πάω σε μια τουαλέτα - χωρίς αμφιβολία ο τρόπος που πέθανε ο Ντάιερ, μόνος του, σε ένα δωμάτιο ξενοδοχείου στο Παρίσι.

---

 

* Διάρκεια μέχρι 4 Ιανουαρίου 2009. Θα μεταφερθεί στο Πράντο της Μαδρίτης (3 Φεβρουαρίου - 19 Απριλίου) και στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης (18 Μαΐου - 16 Αυγούστου).