Τι σημαίνει ομοφοβία;
Γκέι καθημερινότητα
του Λύο Καλοβυρνά
Την ακούμε συχνά, τη διαβάζουμε ακόμα και στον Τύπο. Η ομοφοβία έχει μπει στο λεξιλόγιό μας, αλλά τι σημαίνει στ’ αλήθεια;
Η εχθρικότητα και οι διακρίσεις απέναντι στους ομοφυλόφιλους είναι αναμφισβήτητο γεγονός. Πολλές φορές, αυτή η αρνητική στάση οδηγεί σε λεκτικές και σωματικές επιθέσεις εναντίον τους, με μόνη αιτία τη μεγάλη αντιπάθεια απέναντί τους. Ο κλινικός ψυχολόγος Weinberg αποκάλεσε τη στάση αυτή «ομοφοβία» και την όρισε ως μίσος και μισαλλοδοξία για τους ομοφυλόφιλους άντρες και γυναίκες και παράλογο φόβο για στενή επαφή μαζί τους. «Είναι ένας νοσηρός και παράλογος τρόμος που προκαλεί παράλογες συμπεριφορές, όπως φυγή ή επιθυμία να καταστρέψεις το αίτιο της φοβίας και ό,τι άλλο σου το θυμίζει».
Η λέξη είναι δάνειο από την αγγλική homophobia, που ετυμολογείται από τις ελληνικές λέξεις ομό (ίδιος) και φοβία. Πρωτοχρησιμοποιήθηκε το 1969 από τον George Weinberg και έγινε γνωστή με το βιβλίο του Society and the Healthy Homosexual (1971).
Πού οφείλεται η ομοφοβία;
Η ίδια ερώτηση θα μπορούσε να τεθεί για οποιοδήποτε είδος ρατσισμού. Ένα βασικό αίτιο που ισχύει για όλα τα είδη ρατσισμού είναι η έλλειψη επαφής με τον «άλλο», τον «ξένο», τον οποίο θεωρούμε βρώμικο, αφύσικο, υποδεέστερο, τρομακτικό κ.ο.κ. Σε αντίθεση, όμως, λόγου χάρη με τις διακρίσεις κατά των γυναικών ή των μαύρων, που έχουν μειωθεί ως ένα βαθμό, την ομοφοβία τη στηρίζουν και την τρέφουν πολλοί θεσμοί: η εκκλησία, το εκπαιδευτικό σύστημα, οι νόμοι, τα ΜΜΕ, κτλ. Αξίζει να τονιστεί ότι υπήρχε μια εποχή που οι εν λόγω θεσμοί υποστήριζαν και δικαιολογούσαν τις διακρίσεις εναντίον των γυναικών και των μαύρων.
Η αποδοκιμασία της ομοφυλοφιλίας συνδέεται με την ηλικία, το φύλο, την κοινωνική τάξη, το μορφωτικό επίπεδο, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις. Κάποιοι από τους παράγοντες που επιτείνουν την ομοφοβία είναι το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και κοινωνικό στάτους, η θρησκοληψία, η έλλειψη επαφής με ομοφυλόφιλους και η έλλειψη παιδείας.
Ιδιαίτερα ομοφοβικά είναι τα αγόρια στην εφηβεία, καθώς αισθάνονται τεράστιο άγχος μην τα νομίσει κανείς γκέι. Ο λόγος είναι ότι στην εφηβεία η σταδιακή κατασκευή της ετεροφυλοφιλικής ταυτότητας βασίζεται ακριβώς στο να μη σε νομίζει κανείς γκέι.[1] Ο υπερβολικός τονισμός της αρρενωπότητας σε αυτή την ηλικία αποσκοπεί στην εκμάθηση και υιοθέτηση των στοιχείων που σε κάνουν «άντρα» σε αντίθεση με «αδερφή».
Ομοφοβία ή ομοαρνητισμός;
Η ομοφοβία είναι γεγονός, αλλά κάποιοι θεωρητικοί αμφισβητούν τον συγκεχυμένο τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται. Επεσήμαναν ότι το νόημα του όρου «ομοφοβία» έχει εξασθενίσει επειδή έχει διευρυνθεί και συμπεριλαμβάνει κάθε αρνητική στάση, πεποίθηση ή ενέργεια εναντίον της ομοφυλοφιλίας και όχι απλώς φοβικές συμπεριφορές.
Η αρνητική ή και επιθετική στάση απέναντι στους ομοφυλόφιλους μπορεί να οφείλεται σε ηθικούς, θρησκευτικούς, θεωρητικούς ή ψυχολογικούς λόγους. Για τον λόγο αυτό, υποστήριξαν[2] ότι πρέπει να διαχωριστεί η αρνητική διανοητική στάση απέναντι στην ομοφυλοφιλία (ομοαρνητισμός-homonegativism) από την προσωπική, συναισθηματική αντίδραση στα γκέι άτομα (ομοφοβία-homophobia).
Ο όρος ομοαρνητισμός σημαίνει τις αρνητικές στάσεις που οφείλονται στις ιδέες που έχει κάποιος για την ομοφυλοφιλία με βάση την ηθική του, «επιστημονικές» θεωρίες, τη θρησκεία κοκ.
Η ομοφοβία (homophobia), από την άλλη, ορίστηκε ως μια ψυχολογική αντίδραση που εμπεριέχει φόβο, άγχος, θυμό, ενόχληση και αποστροφή – συναισθήματα που νιώθει ένα άτομο κατά την αλληλεπίδρασή του με γκέι άτομα. Για παράδειγμα, το να δηλώσει κανείς λύπη ή οίκτο για τον σεξουαλικό προσανατολισμό ενός ατόμου μπορεί να είναι ένα είδος ομοαρνητισμού, αλλά δεν υποδηλώνει απαραίτητα και ομοφοβία.
Υπάρχει και η άποψη ότι ο όρος «ομοφοβικός» μπορεί να μην είναι η κατάλληλος, καθώς δεν αποδεικνύεται ότι τα ομοφοβικά άτομα αποφεύγουν τα ομοφυλόφιλα άτομα (Bernstein, 1994; Rowan, 1994). Παρ’ όλα αυτά, το μόνο κριτήριο που απαιτείται για να διαπιστωθεί η ύπαρξη μιας «φοβίας» είναι το φοβικό ερέθισμα να προκαλεί άγχος. Το αν το άτομο αποφεύγει τον παράγοντα ή (επειδή δεν μπορεί να τον αποφύγει) υπομένει το άγχος εξαρτάται από τη φύση του ερεθίσματος και τις εκάστοτε συνθήκες.
Τι είναι ετεροσεξισμός;
Είναι παραπλήσιος όρος της ομοφοβίας και σημαίνει την προνομιακή θέση που έχουν στην κοινωνία η ετεροφυλοφιλία και οι ετεροφυλόφιλοι. Παρόμοιος όρος στην queer θεωρία είναι η ετεροκανονικότητα, δηλαδή οι συντονισμένες προσπάθειες της κοινωνίας να επιβάλουν ένα μοντέλο ετεροφυλοφιλίας ως «κανονικό», καταπνίγοντας κάθε τι διαφορετικό.
Ομοφοβία ή ομοφυλοφοβία;
Στα ελληνικά η «ομοφοβία» δεν έχει ακόμη λεξικογραφηθεί, καθώς είναι ελλιπής ο μηχανισμός καταχώρησης νέων λέξεων στην ελληνική γλώσσα σε αντίθεση με άλλες γλώσσες. Κάποιοι προτείνουν ως καλύτερη εκδοχή την «ομοφυλοφοβία». Από ετυμολογική άποψη, ωστόσο, τόσο η «ομοφοβία» όσο και η «ομοφυλοφοβία» είναι εξίσου άτοπες στα ελληνικά, καθώς στην αγγλική λέξη το πρώτο συστατικό homo πέρα από «άντρας» (λατινικά) ή «όμοιος» (ελληνικά) σημαίνει τον ομοφυλόφιλο, σε αντίθεση με τα ελληνικά. Δεδομένου των κανόνων που διέπουν τη γλώσσα και τη δημιουργία νεολογισμών, είναι πολύ πιθανότερο να επικρατήσει η «ομοφοβία», επειδή είναι συντομότερη και πλησιέστερη στο πρωτότυπο.
Στο επόμενο τεύχος: Εσωτερικευμένη ομοφοβία
[1] Kimmel, M. (1994). Masculinity as homophobia: Fear, shame and silence in the construction of gender identity. In H. Brod & M. Kaufman (Eds.), Theorizing masculinities (pp. 119-141). Newbury Park, CA: Sage
[2] Hudson, W. and Ricketts, W. (1980) A strategy for the measure of homophobia. Journal of Homosexuality, 5, 357–372.