Φάρμακα για όλους; Όχι ακριβώς.

Αφιέρωμα: HIV/AIDS

του Στέφανου Σαρρή

Όλοι είμαστε ίσοι, αλλά κάποιοι είναι πιο ίσοι από άλλους.

Το 1994 ανακαλύφθηκε η λεγόμενη τριπλή θεραπεία, η οποία πλέον έθετε υπό έλεγχο τον ιό HIV και τον περιόριζε σε επίπεδα μη ανιχνεύσιμα στον ανθρώπινο οργανισμό. Η ανθρωπότητα αισθάνθηκε ανακούφιση. Η θεραπεία-κοκτέιλ χορηγήθηκε σε μεγάλες ομάδες ασθενών της Δυτικής Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής, χιλιάδες άτομα σώθηκαν, οι στατιστικές άλλαξαν και όλοι μιλούσαν για ένα ευτυχές τέλος. Μόνο που ξεχάσαμε κάτι. Τι θα γίνει με το 95% των ασθενών που ζει στον Τρίτο Κόσμο; Μαζί με εμάς τους ξέχασαν και οι φαρμακευτικές εταιρείες, αφού οι αναπτυσσόμενες χώρες δεν είχαν να πληρώσουν τα πανάκριβα αντιρετροϊικά φάρμακα.

Τότε εμφανίστηκαν τα λεγόμενα αντίγραφα φάρμακα (generic drugs). Έτσι ονομάζονται τα φάρμακα που κατασκευάζονται σπάζοντας την πατέντα που έχουν κατοχυρώσει οι εταιρείες που τα ανακάλυψαν. Η Ινδία και η Βραζιλία, με παράδοση στην παραγωγή αντιγράφων φαρμάκων άρχισαν να παράγουν ποσότητες αντιρετροϊικών φαρμάκων και να τα πουλούν κατά 95% φθηνότερα, κατεβάζοντας το ετήσιο κόστος ανά ασθενή από 10.000$ σε 300$. Ο δρόμος προς τη θεραπεία για τις χώρες του Τρίτου Κόσμου είχε ανοίξει.

Πριν το 1994, οι χώρες είχαν τη δυνατότητα να προσαρμόσουν την τοπική τους νομοθεσία και να εξαιρέσουν τα φάρμακα από τους κανόνες περί πατέντας. Κάποιοι όμως άρχισαν να αισθάνονται μια φαγούρα στα χέρια.

Το 1994, στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ) υπογράφτηκε η συμφωνία TRIPS (Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights), η οποία προέβλεπε 20ετή εξασφάλιση πνευματικής ιδιοκτησίας για την εταιρεία που ανακάλυπτε ένα φάρμακο. Ωστόσο, η TRIPS έδινε τη δυνατότητα στις χώρες που αντιμετωπίζουν κρίση δημόσιας υγείας να αγνοούν τις πατέντες και να παράγουν τα απαιτούμενα φάρμακα (δικαίωμα υποχρεωτικής άδειας) καθώς και να εισάγουν αντίγραφα φάρμακα από άλλες χώρες (παράλληλη εισαγωγή).

Μόνο που υπήρχαν κάποιες παγίδες. Για να γίνει εισαγωγή αντιγράφων φαρμάκων, θα έπρεπε να παραγγέλλονται από την εγχώρια βιομηχανία της χώρας. Αλλά καθώς οι χώρες του τρίτου κόσμου δεν διαθέτουν φαρμακοβιομηχανία, δεν είχαν δικαίωμα να εισάγουν αντίγραφα φάρμακα.

Φυσικά, οι μεγάλες φαρμακοβιομηχανίες έκαναν ό,τι μπορούσαν για να επωφεληθούν από την TRIPS.

Το 1997, η κυβέρνηση της Ν. Αφρικής (με 4,7 εκατομμύρια ασθενείς) ψήφισε άρθρο με το οποίο επέτρεπε την τοπική παραγωγή και την παράλληλη εισαγωγή αντιγράφων φαρμάκων, με αποτέλεσμα να οδηγηθεί στα δικαστήρια από την PMSA (Σύνδεσμος Φαρμακευτικών Εταιρειών Νότιας Αφρικής), στην οποία εκπροσωπούνται 39 φαρμακοβιομηχανίες. Τον Απρίλιο του 2001 η κυβέρνηση της Ν. Αφρικής κέρδισε στα δικαστήρια, χάρη στην έντονη πίεση που άσκησαν πολυάριθμοι ακτιβιστές και μη κυβερνητικές οργανώσεις.

Η Βραζιλία προχώρησε επίσης στην παραγωγή αντιγράφων φαρμάκων και την παράλληλη εισαγωγή, ρίχνοντας τις τιμές των πρότυπων φαρμάκων κατά 79%. Η τοπική παραγωγή επέτρεψε στη Βραζιλία να προσφέρει καθολική δωρεάν θεραπεία μειώνοντας τη θνησιμότητα κατά 50% και περιορίζοντας τη μετάδοση κατά 60-80%.

Τον Νοέμβριο του 2001 το θέμα της πρόσβασης των φτωχών χωρών του τρίτου κόσμου σε φτηνά φάρμακα αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά ζητήματα της συνδιάσκεψης του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ) στην Ντόχα του Κατάρ.

Το σύνολο των κρατών-μελών του ΠΟΕ υιοθέτησε μια δήλωση σχετικά με την εμπορική πλευρά των πνευματικών δικαιωμάτων και τη δημόσια υγεία όπου ουσιαστικά: α) παραδεχόταν ότι η συμφωνία TRIPS δεν πρέπει να αποτρέπει τα κράτη-μέλη να λαμβάνουν μέτρα για την προστασία της Δημόσιας Υγείας, β) αναγνώριζε ότι τα μέλη του ΠΟΕ με μη επαρκή ή καθόλου βιομηχανική υποδομή στο φαρμακευτικό τομέα μπορεί να αντιμετωπίσουν δυσκολίες στην αποτελεσματική χρησιμοποίηση της υποχρεωτικής άδειας παραγωγής και για τον λόγο αυτό, πρόσταζε το αρμόδιο συμβούλιο για τη συμφωνία TRIPS να βρει λύση για το πρόβλημα αυτό πριν το τέλος του 2002.

Οι πολυεθνικές των φαρμάκων με την υποστήριξη των ΗΠΑ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης (συνεπικουρούμενες από Ιαπωνία και Καναδά) κατάφεραν να οδηγήσουν σε αδιέξοδο τις διαπραγματεύσεις και να τορπιλίσουν τη συμφωνία που υπογράφηκε στην Ντόχα.

Ο ΠΟΕ, πιεσμένος από τη μία από το λόμπι των εταιρειών και από την άλλη από τις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και από τις αναπτυσσόμενες χώρες, όπου οι πληθυσμοί τους πεθαίνουν κατά δεκάδες χιλιάδες, κατέληξε τον Σεπτέμβριο του 2003 σε μια νέα συμφωνία, που υπογράφτηκε στο Κανκούν του Μεξικό, για τη διευκόλυνση της πρόσβασης σε φθηνά αντίγραφα φάρμακα χαλαρώνοντας τις πατέντες.

Παρ’ όλα αυτά, τα συμφέροντα των φαρμακοβιομηχανιών δεν επλήγησαν, διότι η συμφωνία του Κανκούν επιβάλλει αυστηρούς νομικούς και οικονομικούς ελέγχους στην παρασκευή των αντιγράφων φαρμάκων, κάτι το οποίο λειτουργεί ανασταλτικά στην παρασκευή φθηνότερων φαρμάκων, ακόμη και στις χώρες όπου ήδη παράγονται, ενώ οι χώρες που ενδιαφέρονται για παράλληλη εισαγωγή αντιγράφων φαρμάκων, θα πρέπει να περνάνε από απίστευτη γραφειοκρατία, αφού οφείλουν να αποδεικνύουν ότι τα φάρμακα που προτίθενται να προμηθευτούν είναι απολύτως αναγκαία για τη δημόσια υγεία.

Το 2005 η Novartis προσέφυγε στα δικαστήρια κατά της ινδικής κυβέρνησης για τον νόμο περί ευρεσιτεχνίας, γιατί επιθυμούσε πιο διευρυμένη προστασία των ευρεσιτεχνιών για τα προϊόντα της από ό,τι προέβλεπε ο νόμος. Η Novartis ισχυρίστηκε ότι ο ινδικός νόμος περί ευρεσιτεχνίας δεν συμμορφωνόταν με τους κανονισμούς που έχουν καθοριστεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου και ότι ερχόταν σε αντίθεση με το ινδικό σύνταγμα.

Η Ινδία ξεκίνησε να χορηγεί πατέντες σε φάρμακα από το 1994 προκειμένου να συμμορφωθεί με τους κανονισμούς του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, αλλά διαμόρφωσε με τέτοιο τρόπο το νομικό της καθεστώς έτσι ώστε να διασφαλίζει ότι οι πατέντες θα αποδίδονται μόνο σε περιπτώσεις ουσιαστικών καινοτομιών. Αυτό σημαίνει ότι οι εταιρείες που επιθυμούν τη χορήγηση πατέντας για τροποποιήσεις σε μόρια φαρμάκων που έχουν ήδη εφευρεθεί, με στόχο να παρατείνουν ακόμα περισσότερο το μονοπώλιό τους σε υπάρχοντα φάρμακα, δεν θα μπορέσουν να το πετύχουν. Αυτή τη διάσταση του νόμου προσπάθησε να εξαλείψει η Novartis. Μια απόφαση υπέρ της εταιρείας θα περιόριζε δραστικά στην Ινδία την παραγωγή οικονομικών φαρμάκων, τα οποία είναι κρίσιμα για τη θεραπεία ασθενειών σε ολόκληρο τον αναπτυσσόμενο κόσμο.

Αν τα 42 εκατομμύρια των φορέων του ιού HIV παγκοσμίως και τα 6 εκατομμύρια που χρήζουν άμεσης θεραπείας για να κρατηθούν στη ζωή δεν είναι η μεγαλύτερη απόδειξη για την ανάγκη πρόσβασης στα βασικά φάρμακα, τότε τι μπορεί να είναι; Και το ερώτημα που πρέπει να θέσουμε στον εαυτό μας είναι κατά πόσο είμαστε διατεθειμένοι να βοηθήσουμε στον απεγκλωβισμό των φτωχών χωρών, ασκώντας πραγματική πίεση προς όλους αυτούς που εμποδίζουν την πρόσβαση σε φθηνά βασικά φάρμακα.