Τα τραύματα της ομοφυλοφιλίας (και πώς να τα ξεπεράσετε)
Γκέι καθημερινότητα
του Δημήτρη Σπηλιώτη
Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπευτής (BSc, MSc), Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.
Η ομοφυλοφιλία είναι μια ψυχολογικά υγιής σεξουαλική ταυτότητα. Όμως ο τρόπος που αντιμετωπίζεται συχνά από την κοινωνία μπορεί να αφήσει τραύματα στους γκέι άντρες και γυναίκες. Ευτυχώς, είναι ξεπεράσιμα.
Οι γκέι άντρες και γυναίκες αναζητούν συχνά ψυχοθεραπεία για τα ίδια ακριβώς προβλήματα που αντιμετωπίζουν και οι ετεροφυλόφιλοι (π.χ., άγχος, κατάθλιψη, προβλήματα σχέσεων, ζητήματα με την εργασία). Όμως οι γκέι ως μέλη μιας μειονότητας αντιμετωπίζουν και επιπρόσθετες δυσκολίες εξαιτίας της ετεροσεξιστικής και ομοφοβικής κοινωνίας.
Οι γκέι άνδρες και γυναίκες αντιμετωπίζουν πολλά δύσκολα ζητήματα: αρνητικά στερεότυπα και προκαταλήψεις κατά των γκέι, κοινωνικό στιγματισμό, απόρριψη από το οικογενειακό περιβάλλον, προβλήματα με ζητήματα πατρότητας/μητρότητας όταν είναι ή θέλουν να γίνουν γονείς, coming out.
Πρέπει να τονιστεί ότι οι δυσκολίες και τα προβλήματα αυτά είναι αποτέλεσμα κοινωνικών πιέσεων και όχι προβλήματα που προκαλούνται από τον σεξουαλικό προσανατολισμό καθεαυτό.
Σε τι διαφέρουν οι γκέι;
Έγκυρες επιστημονικές έρευνες διεθνώς δείχνουν ότι λόγω του γενικότερου αρνητικού κοινωνικού κλίματος και της έλλειψη κοινωνικής υποστήριξης, οι γκέι διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να αναπτύξουν διαταραχές άγχους και κατάθλιψης. Επίσης ιδιαίτερα οι γκέι έφηβοι διατρέχουν το μεγαλύτερο κίνδυνο για κατάθλιψη και αυτοκτονία. Γιατί;
Το γιατί είναι εύκολα κατανοητό εάν εξετάσουμε ορισμένες βασικές κοινωνικές διαφορές στο πώς αναπτύσσεται η γκέι και η ετεροφυλόφιλη σεξουαλική ταυτότητα:
Οι περισσότεροι γκέι μεγαλώνουν σε ετεροφυλόφιλες οικογένειες όπου στις περισσότερες περιπτώσεις δεν λαμβάνουν καμία υποστήριξη από την οικογένειά τους όσον αφορά τη διαφορετική σεξουαλικότητά τους. Αντιθέτως, στις περισσότερες άλλες μειονότητες (π.χ. εθνοτικές ή θρησκευτικές) όλα τα μέλη μιας οικογένειας μοιράζονται την ίδια ταυτότητα και συνήθως η οικογένεια γίνεται η σημαντικότερη πηγή καθοδήγησης και υποστήριξης απέναντι στις πιέσεις και τα στερεότυπα του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος.
Στην περίπτωση των γκέι η αίσθηση της διαφορετικότητας μέσα στην ίδια την οικογένειά τους, εάν οι γονείς δεν δείξουν την κατάλληλη ευαισθησία και θετική προδιάθεση, μπορεί να οδηγήσει στην απώλεια της μοναδικής πηγής υποστήριξης. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα τραυματική εμπειρία που τοποθετεί σε μια πολύ ευαίσθητη θέση ιδιαίτερα τους γκέι εφήβους /ες και μάλιστα σε μια περίοδο της ζωής τους όπου προσπαθούν να αναπτύξουν την προσωπικότητά τους συνήθως μέσα σε ένα αρνητικό κοινωνικό κλίμα. Για τους περισσότερους ετεροφυλόφιλους εφήβους/ες υπάρχει συνήθως αρκετή υποστήριξη και ενθάρρυνση ως προς την επίτευξη των διάφορων αναπτυξιακών στόχων τους, αλλά για τους γκέι εφήβους/ες συνήθως δεν ισχύει το ίδιο.
Όταν η εφηβεία σου αφήνει τραύματα
Ζούμε σε μια ετεροφυλοφιλο-προσδιορισμένη (heterosexist) κοινωνία, με αποτέλεσμα τα μηνύματα που λαμβάνουμε καθώς μεγαλώνουμε είναι ότι η ετεροφυλοφιλία είναι ανώτερη ή η μόνη επιλογή και όλες οι άλλες σεξουαλικές κατευθύνσεις είναι υποδεέστερες ή παθολογικές. Τα συνεχή αρνητικά μηνύματα μπορεί να δημιουργήσουν μεγάλη ένταση σε ένα έφηβο/η που γνωρίζει ή νομίζει ότι είναι γκέι. Από την προσωπική μου εμπειρία έχω δυσκολία να ανακαλέσω έστω και μία περίπτωση περήφανης μητέρας για την πρώτη σχέση του γκέι γιου ή κόρης της. Αντίθετα, πολλές τέτοιες περιπτώσεις έρχονται στο μυαλό μου από περήφανες μητέρες οι οποίες μιλούν για την πρώτη σχέση του ετεροφυλόφιλου γιου ή κόρης τους. Αυτό που μένει κρυμμένο, αποσιωπείται ή ακόμα και καταδικάζεται στην πρώτη περίπτωση, ενθαρρύνεται, συζητείται, δοξάζεται και μεγαλοποιείται στη δεύτερη.
Αυτές οι διαφορές δημιουργούν ένα κλίμα όπου οι γκέι έφηβοι/ες περνούν τα διάφορα στάδια της εφηβείας απομονωμένοι, με ελάχιστη ή καθόλου υποστήριξη και ενθάρρυνση ή, χειρότερα, με ενεργά αρνητική στάση από την οικογένεια και το ευρύτερο περιβάλλον τους. Ως ενήλικοι οι περισσότεροι γκέι είναι χρήσιμο να εξετάσουν τα διάφορα αρνητικά μηνύματα που έχουν εσωτερικεύσει στη διάρκεια της ανάπτυξής τους και που μπορεί ναι έχουν πάρει και τη μορφή εσωτερικευμένης ομοφοβίας, επηρεάζοντας αρνητικά την καθημερινή τους ζωή και την εξέλιξη τους ως άτομα.
Η ψυχοθεραπεία μπορεί να παρέχει ένα θετικό και υποστηρικτικό περιβάλλον για να δουλέψει κανείς πάνω σε αυτά τα αρνητικά μηνύματα και τα προβλήματα που έχουν προκαλέσει και εξακολουθούν να προκαλούν στην τωρινή ζωή.
Επίσης, πολλές από τις προκλήσεις και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι γκέι άντρες και γυναίκες μπορούν να γίνουν και ευκαιρίες για προσωπική ανάπτυξη και θετική συμβολή στην ευρύτερη κοινωνία (π.χ., σε σχέση με ζητήματα αποδοχής της διαφορετικότητας, καταπολέμησης του κοινωνικού στιγματισμού και των αρνητικών στερεοτύπων κατά διαφόρων μειονοτήτων).
Είναι η ομοφυλοφιλία ψυχική ασθένεια;
Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’70 η πλειοψηφία των επιστημονικών κειμένων για την ψυχοθεραπεία με τις σεξουαλικές μειονότητες υπέθεταν ότι η ομοφυλοφιλία ήταν «παθολογική». Συνεπώς, ο αρχικός στόχος της ψυχοθεραπείας ήταν ο «αναπρογραμματισμός» και η αλλαγή του σεξουαλικού προσανατολισμού των γκέι αντρών και γυναικών στην ετεροφυλοφιλία. Αυτή η ψυχιατρική αντίληψη για την ομοφυλοφιλία δεν είχε καμία βάση στην επιστήμη και απεικόνιζε το ευρύτερο αρνητικό κοινωνικό κλίμα προς την ομοφυλοφιλία όπως αυτό είχε καθιερωθεί στη διάρκεια αιώνων κυρίως μέσω της Εκκλησίας. Ουσιαστικά, αυτό που έκανε ήταν να αναπαράγει τα αρνητικά κοινωνικά στερεότυπα σε επίπεδο ιατρικής.
Όμως ο προσδιορισμός της ομοφυλοφιλίας ως ψυχικής ασθένειας οδήγησε τελικά σε μια πάρα πολύ σημαντική αλλαγή το 1974. Όταν η ομοφυλοφιλία προσδιορίστηκε ως ψυχική ασθένεια, οι ερευνητές άρχισαν να εξετάζουν τη σχέση της ομοφυλοφιλίας με την ψυχική ασθένεια. Αυτό οδήγησε στην εκπόνηση έγκυρων επιστημονικών ερευνών διεθνώς όπου απέδειξαν ότι ο σεξουαλικός προσανατολισμός ενός ανθρώπου καθ’ εαυτός (ενδογενώς) δεν συνδέεται με την ύπαρξη ψυχικής ασθένειας. Οι έρευνες αυτές κατέρριψαν στερεότυπα αιώνων τα οποία βασίζονταν στην προκατάληψη και τον φόβο. Τα αποτελέσματα των ερευνών αυτών καθώς και η πίεση των διεθνών κινημάτων για τα ανθρώπινα δικαιώματα της εποχής, οδήγησαν το 1974 την Αμερικάνικη Ψυχιατρική Ένωση να αφαιρέσει την ομοφυλοφιλία από τον διαγνωστικό κατάλογο ψυχικών διαταραχών.
Οι σημαντικότεροι και μεγαλύτεροι ιατρικοί σύλλογοι παγκοσμίως αναγνώρισαν ότι η ομοφυλοφιλία είναι αποτέλεσμα μιας ψυχολογικά υγιούς ανάπτυξης, όπως ακριβώς είναι και η ετεροφυλοφιλία. Αυτή η αναγνώριση συνέβαλε στις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές που έχουν συμβεί τις τελευταίες τρεις δεκαετίες για τους γκέι. Για παράδειγμα, αυξάνεται συνεχώς ο αριθμός των χωρών που αναγνωρίζουν ίδια νομικά δικαιώματα μεταξύ των γκέι και ετεροφυλόφιλων αντρών και γυναικών ως προς την εργασία, τις προσωπικές σχέσεις και τη δημιουργία οικογένειας. Είναι σημαντικό οτι στην Ελλάδα πολλές από τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές για τους γκει αντιμετοπίζονται ακόμα με μεγάλη αντίσταση και με επιχειρήματα του παρελθόντος περί ψυχικής ασθένειας.
Επικίνδυνοι ψυχοθεραπευτές
Παρότι στον χώρο της ψυχικής υγείας διεθνώς από το 1974 έχει αλλάξει σημαντικά η στάση των επαγγελματιών (π.χ. ψυχοθεραπευτές, ψυχίατροι, ψυχολόγοι) απέναντι στην ομοφυλοφιλία, δυστυχώς υπάρχουν ακόμα εξαιρέσεις επαγγελματιών οι οποίοι αντιμετωπίζουν την ομοφυλοφιλία ως ψυχική ασθένεια.
Η ύπαρξη τέτοιων στάσεων στον χώρο της ψυχοθεραπείας καθώς και η έλλειψη γνώσης από πολλούς επαγγελματίες των ιδιαίτερων ζητημάτων που αντιμετωπίζουν οι γκέι στη διάρκεια την ανάπτυξης τους και στην καθημερινή τους ζωή γενικότερα, οδήγησε στη δημιουργία ενός νέου θεωρητικού και ερευνητικού τομέα ειδικά για την ψυχοθεραπεία με γκέι άτομα που λέγεται υποστηρικτική ψυχοθεραπεία (affirmative psychotherapy).
Ο στόχος της υποστηρικτικής ψυχοθεραπείας για γκέι άντρες και γυναίκες είναι η ανάπτυξη μιας υγιούς ομοφυλοφιλικής ταυτότητας. Δεν πρόκειται για μια καινούρια ή διαφορετική μορφή ψυχοθεραπείας αλλά για ένα πλαίσιο που ενημερώνει τους γκέι πελάτες καθώς και τους ψυχοθεραπευτές που εργάζονται με γκέι πελάτες για το πώς μπορεί η ψυχοθεραπεία να λειτουργήσει αποτελεσματικότερα και υποστηρικτικά.
Μεγάλη έμφαση δίνεται όχι μόνο στα ιδιαίτερα ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι γκέι άντρες και γυναίκες αλλά και στις στάσεις και αντιλήψεις του ψυχοθεραπευτή γύρω από τα ζητήματα σεξουαλικότητας και πως αυτά μπορεί να επηρεάσουν αρνητικά την ψυχοθεραπευτική σχέση.Για παράδειγμα, η χρήση γλώσσας που υποθέτει ότι ο/η πελάτης είναι ετεροφυλόφιλος (π.χ., ένας άντρας πελάτης μιλάει για μια ερωτική σχέση και ο ψυχοθεραπευτής χωρίς να γνωρίζει τον σεξουαλικό προσανατολισμό του πελάτη των ρωτάει να του πει περισσότερα για την σύντροφό του!). Ή πάλι ο ψυχοθεραπευτής γνωρίζει ότι ο πελάτης του/της είναι γκέι και γι’ αυτό δίνει υπερβολική έμφαση σε ζητήματα σεξουαλικότητας ως αιτία των προβλημάτων του πελάτη όταν αυτό δεν ισχύει ή, αντίθετα, ο ψυχοθεραπευτής δείχνει πλήρη άγνοια ή αποφεύγει να εξετάσει ζητήματα σεξουαλικότητας όταν αυτά είναι σχετικά με τα προβλήματα του γκέι πελάτη. Αυτά είναι μερικά από τα πιο κοινά και σημαντικά παραδείγματα κακής ψυχοθεραπείας με γκέι πελάτες.
Τι πρέπει να προσέχετε
Οι ψυχοθεραπευτές που εργάζονται με γκέι πελάτες θα πρέπει να έχουν εξετάσει τις προσωπικές τους στάσεις και αντιλήψεις σε ζητήματα σεξουαλικότητας και να έχουν αρκετή γνώση των ιδιαίτερων ζητημάτων που αντιμετωπίζουν οι γκέι άντρες και γυναίκες ώστε να μπορούν να τα διαχειρίζονται με ευαισθησία και αποτελεσματικότητα εάν τα ζητήματα σεξουαλικότητας είναι σχετικά ή όχι με τις συγκεκριμένες ψυχολογικές δυσκολίες ενός γκέι πελάτη.
Πώς να επιλέξετε ψυχοθεραπευτή
Υπάρχουν μερικές γενικές οδηγίες για την επιλογή ενός ψυχοθεραπευτή. Συχνά κάποιος αναζητά ψυχοθεραπεία σε περίοδο προσωπικής κρίσης όπου η ψυχολογική πίεση που βιώνει είναι μεγάλη. Εδώ εντοπίζεται και ένα επιπλέον πρόβλημα: Καθώς υπάρχει αρκετός κοινωνικός στιγματισμός για την ψυχοθεραπεία και όσους κάνουν χρήση της ψυχοθεραπείας, συχνά κάποιος μπορεί να υποφέρει μόνος του για αρκετό καιρό πριν πάρει την απόφαση.
Ειδικά τα γκέι άτομα καλούνται να αντιμετωπίσουν έναν «διπλό κοινωνικό στιγματισμό», καθώς η απόφαση να αρχίσουν ψυχοθεραπεία μπορεί να εκληφθεί ως επιβεβαίωση των αρνητικών στερεοτύπων μεταξύ ομοφυλοφιλίας και ψυχικής ασθένειας. Αυτή η αρνητική στάση συχνά οδηγεί άτομα να αναζητήσουν ψυχοθεραπεία μόνο όταν τα προβλήματα τους έχουν μεγεθυνθεί σε κάποιου είδους κρίση. Με άλλα λόγια, μπορεί ήδη να κινδυνεύει η ψυχική του υγεία. Εξάλλου, σε κατάσταση κρίσης κάποιος διαθέτει περιορισμένες επιλογές κυρίως λόγο έλλειψης χρόνου για να αναζητήσει κατάλληλο ψυχοθεραπευτή. Άρα είναι προτιμότερο να αντιμετωπίζονται οι οποιεσδήποτε ψυχολογικές δυσκολίες πριν μετατραπούν σε κρίση.
Όταν κάποιος αποφασίσει να συνεργαστεί με έναν ψυχοθεραπευτή, είναι σημαντικό να γνωρίζει ή να ρωτήσει τον ψυχοθεραπευτή του εάν πληροί ορισμένες βασικές προϋποθέσεις:
- ανήκει σε ένα αναγνωρισμένο, αρμόδιο επαγγελματικό φορέα (αυτό εγγυάται ότι εργάζεται μέσα σε ένα συγκεκριμένο ηθικό και νομικό πλαίσιο).
- τι σπουδές (επίπεδο και είδος) έχει ολοκληρώσει στον τομέα της ψυχοθεραπείας
- τι εμπειρία έχει στον τομέα/τομείς που ειδικεύεται (π.χ., συναισθηματικές διαταραχές, θεραπεία με γκέι άντρες και γυναίκες, προβλήματα σχέσεων, διαταραχές προσωπικότητας, κατάχρηση ουσιών κ.λπ.).
Άλλοι σημαντικοί παράγοντες όταν επιλέγετε ψυχοθεραπευτή είναι ορισμένες πρακτικές προϋποθέσεις: η τοποθεσία του γραφείου, η ώρα και η ημέρα των συνεδριών, η διάρκεια και το κόστος (εάν είναι στον ιδιωτικό τομέα, εάν παρέχει ειδική τιμή σε φοιτητές, άνεργους ή άτομα με χαμηλό εισόδημα κλπ.).
Αυτά τα θέματα είναι σημαντικό να συζητηθούν ανοιχτά από την αρχή. Επιπλέον, επειδή η ψυχοθεραπεία είναι μια πολύ προσωπική εμπειρία που βασίζεται στην προσωπική σχέση με το ψυχοθεραπευτή είναι σημαντικό προτού κάποιος δεσμευθεί με έναν συγκεκριμένο ψυχοθεραπευτή να κλείσει (εάν είναι εφικτό) ένα αρχικό ραντεβού με 2-3 διαφορετικούς ψυχοθεραπευτές για να εξετάσει την εμπειρία του με τον κάθε ψυχοθεραπευτή και να ρωτήσει πράγματα που είναι σημαντικά για τον ίδιο/α.
Επίσης, οι γκέι άντρες και γυναίκες που αναζητούν ψυχοθεραπεία συνήθως εξετάζουν διάφορα επιπλέον ζητήματα όπως το ψυχοθεραπευτικό μοντέλο. Υπάρχουν διαφορετικά ψυχοθεραπευτικά μοντέλα που προσφέρουν θεωρητική καθοδήγηση και επηρεάζουν τη δουλειά ενός ψυχοθεραπευτή (π.χ., γνωστική-συμπεριφορική, ψυχοδυναμική, Gestalt, συστημική, ανθρωποκεντρική ψυχοθεραπεία κλπ). Τα περισσότερα ψυχοθεραπευτικά μοντέλα είναι ουδέτερα ή υποστηρικτικά ως προς τους γκέι. Μόνο η παραδοσιακού τύπου ψυχανάλυση είναι ιστορικά αρνητική προς την ομοφυλοφιλία.
Γκέι ψυχοθεραπευτής = καλός ψυχοθεραπευτής;
Συχνά οι γκέι πελάτες αναζητούν ψυχοθεραπευτές οι οποίοι είναι επίσης γκέι. Το σκεπτικό πίσω από αυτή την προτίμηση συνήθως είναι ότι ο ψυχοθεραπευτής που είναι γκέι θα είναι θετικά προδιατεθειμένος και θα γνωρίζει τα ιδιαίτερα ζητήματα των γκέι. Αυτές οι προσδοκίες μπορεί να είναι βάσιμες αλλά δεν αποτελούν εγγύηση!
Έρευνες δείχνουν ότι η αποτελεσματική ψυχοθεραπεία με γκέι πελάτες δεν εξαρτάται αποκλειστικά από το ψυχοθεραπευτικό μοντέλο ή τον σεξουαλικό προσανατολισμό του ψυχοθεραπευτή. Πιο σημαντικό είναι ο ψυχοθεραπευτής πρώτον να έχει δουλέψει ο ίδιος προσωπικά σε θέματα σεξουαλικότητας και δεύτερον να γνωρίζει τα ιδιαίτερα ζητήματα των γκέι ως μελών μιας μειονότητας. Επίσης, καθοριστική σημασία έχει ο ψυχοθεραπευτής να είναι σε θέση να παρέχει ένα περιβάλλον εμπιστοσύνης, αποδοχής και ελευθερίας έκφρασης που υποστηρίζει ανοιχτά την ανάπτυξη μιας υγιούς γκέι ταυτότητας.
Ουδέτερη στάση = προβληματική στάση
Μέσα σε ένα κοινωνικό κλίμα όπου οι περισσότεροι γκέι καθημερινά περιορίζονται και αυτολογοκρίνονται για να μην εκφράσουν την ταυτότητα τους, ακόμη και η ουδέτερη στάση του ψυχοθεραπευτή σε θέματα σεξουαλικότητας μπορεί να είναι προβληματική και ανεπαρκής. Οι γκέι άντρες και γυναίκες χρειάζεται να υπερνικήσουν πολλά αρνητικά μηνύματα και προκαταλήψεις που δέχονται από το περιβάλλον τους και τα οποία έχουν εσωτερικεύσει, και η ψυχοθεραπεία πρέπει να παρέχει έναν χώρο όπου ο γκέι σεξουαλικός προσανατολισμός του πελάτη όχι μόνο είναι αποδεκτός αλλά ενισχύεται ενεργά ως μια υγιής έκφραση, εκδήλωση και έκβαση της ψυχολογικής ανάπτυξης ενός ανθρώπου.
Η ψυχοθεραπεία δεν είναι η μόνη πηγή υποστήριξης, αλλά υπό συγκεκριμένες συνθήκες μπορεί να αποτελέσει μια πολύ σημαντική πηγή υποστήριξης για την προσωπική ανάπτυξη των γκέι αντρών και γυναικών.