Εγώ και τα φύλα μου

Γνώμη

του Ζαχαρία Μαυροειδή

Ου γαρ έρχεται μόνον (το τσουτσούνι)

Ένα βράδυ στα γραφεία του 10%...

Όλα ξεκίνησαν από μία αθώα συζήτηση κατά την διάρκεια μίας σύσκεψης των συντακτών του περιοδικού. Η Χριστίνα είπε κάτι σχετικά με το κοινωνικό μου φύλο, εγώ απάντησα εκτός θέματος και το κενό μου στη θεωρία των φύλων (gender studies [1]) αποκαλύφθηκε περίτρανα. Έτσι αποφάσισα να περάσω στην επιμόρφωση. Ο Λύο με προμήθευσε με την σχετική βιβλιογραφία [2] κι εγώ ρίχτηκα στη μελέτη. Πριν προχωρήσω στα «αποτελέσματα» της μελέτης, οφείλω να σημειώσω ότι αυτό το κείμενο είναι η αποτύπωση των άγουρων εντυπώσεών μου από την πρώτη επαφή μου με τις θεωρίες του φύλου και όχι ένα επιστημονικό άρθρο.

Το τσουτσούνι και η κοινωνία

Ο πρώτος και βασικότερος στόχος ήταν να ξεκαθαρίσω τη διαφορά του βιολογικού φύλου (sex) από το κοινωνικό φύλο (gender). Έχουμε και λέμε: το βιολογικό φύλο είναι τα χρωμοσώματα και τα γεννητικά όργανα. Τουτέστιν έχω τσουτσούνι άρα είμαι αγοράκι. Το κοινωνικό φύλο είναι όλα αυτά που συνεπάγεται το ότι είμαι αγοράκι. Για παράδειγμα, είμαι αγοράκι άρα είμαι αρρενωπός, δυνατός, δεν κουνάω την λεκάνη όταν περπατάω, δεν σταυρώνω τα πόδια όταν κάθομαι και δεν «σπάω» τον καρπό όταν εντυπωσιάζομαι. Αντίστοιχα ισχύει και για τα κοριτσάκια. Είμαι κοριτσάκι άρα είμαι φοβιτσιάρα, ντροπαλή, ωραιοπαθής, υστερική, αφελής κ.ά.π.

Το κοινωνικό φύλο είναι μια ατελείωτη λίστα από συμβάσεις που συνυπογράφουμε άρρητα όλοι όσοι μετέχουμε σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό σύνολο. Μια από τις πιο σημαντικές συμβάσεις της λίστας είναι η ετεροφυλοφιλία: τα αγοράκια αγαπούν τα κοριτσάκια και τούμπαλιν. Οι συμβάσεις αυτές καθορίζουν τη συμπεριφορά μας ως αρσενικά ή θηλυκά και είναι από τα πρώτα πράγματα που μαθαίνουμε μεγαλώνοντας, μέσω ενός αυστηρού συστήματος ανταμοιβής και τιμωρίας. Αν το αγοράκι συμπεριφέρεται σαν αγοράκι θα επαινεθεί από οικογένεια, φίλους και δασκάλους. Αν όχι, θα τιμωρηθεί ποικιλοτρόπως.

Στην πράξη, τα στεγανά του κοινωνικού φύλου μπάζουν από παντού. Το πιο προφανές παράδειγμα είμαστε οι ομοφυλόφιλες/οι που αποδεικνύουμε εμπράκτως ότι η ετεροφυλοφιλία δεν είναι η μόνη σεξουαλική επιλογή. Τα τρανς άτομα αμφισβητούν μία ακόμη πιο βασική σύμβαση: την ταύτιση του βιολογικού φύλου με το κοινωνικό («έχω τσουτσούνι άρα είμαι αγοράκι»). Έτσι υπάρχει και η εκδοχή «έχω τσουτσούνι αλλά είμαι κοριτσάκι». Μάλιστα, τα δύο αυτά χαρακτηριστικά, γεννητικά όργανα και φύλο, δεν είναι υποχρεωτικά σε σύγκρουση. Υπάρχει δηλαδή και η περίπτωση «έχω τσουτσούνι και είμαι κοριτσάκι».

Στην καθημερινότητά μας οι περισσότεροι άνθρωποι έχουμε την τάση να θεωρούμε τις συμβάσεις του κοινωνικού φύλου κάτι το δεδομένο, κάτι που απορρέει από τη βιολογία. Αν όμως κοιτάξουμε λίγο παραπέρα ή λίγο παλιότερα, θα δούμε ότι αυτό που εμείς θεωρούμε δεδομένο από τη φύση είναι κάθε άλλο παρά δεδομένο κάπου αλλού. Αλλού η υφαντουργία θεωρείται γυναικεία δουλειά, αλλού ανδρική. Αλλού η ανατροφή των παιδιών είναι γυναικεία υπόθεση, αλλού ανδρική. Αλλού η ομοφυλοφιλία είναι κολάσιμη διαστροφή, αλλού είναι κοινωνικά αποδεκτή σεξουαλική πρακτική. Άλλου ο καλλωπισμός είναι γυναικείο προνόμιο, αλλού ανδρικό. Με άλλα λόγια, το τι σημαίνει είμαι άνδρας και το τι σημαίνει είμαι γυναίκα είναι κάτι εντυπωσιακά ρευστό.

Ρευστό μεν αλλά...

Παρ' όλες τις διαφορές που υπάρχουν στο τι συνιστά το κοινωνικό φύλο από κοινωνία σε κοινωνία, υπάρχει ένα πολύ σημαντικό κοινό στοιχείο: αυτό που κάνει ο άνδρας θεωρείται πάντα σημαντικότερο από αυτό που κάνει η γυναίκα. Με άλλα λόγια, μπορεί το περιεχόμενο να αλλάζει, η λειτουργία όμως παραμένει η ίδια: το κοινωνικό φύλο ιεραρχεί τα φύλα βάζοντας πάντα πρώτο το αρσενικό και δεύτερο το θηλυκό.

Διαβάζοντας αυτά τα φοβερά βιβλία αναρωτήθηκα πολλές φορές γιατί γράφτηκαν. Σίγουρα υπάρχει ο ανθρωπολογικός στόχος του να κατανοήσουμε τη δομή της κοινωνίας μας, τη δομή της πατριαρχίας και τις σχέσεις εξουσίας που υπάρχουν ανάμεσα στα φύλα. Πολλές φορές όμως αισθάνθηκα ότι πίσω από τις αναλύσεις κρύβεται κι ένας μυστικός πόθος: η εικόνα μιας ουτοπικής κοινωνίας, χωρίς ιεράρχηση των φύλων, χωρίς καταπίεση από τις συμβάσεις του κοινωνικού φύλου, χωρίς ταμπέλες. Όσο θελκτική κι αν είναι αυτή η εικόνα, νομίζω όλοι οι επιστήμονες των gender studies θα συμφωνούσαν ότι αυτό αποτελεί επί του παρόντος επιστημονική φαντασία.

OΟ εγκέφαλος του ανθρώπου αντιλαμβάνεται τον κόσμο μέσα από την κατηγοριοποίηση και την ταξινόμηση. Μία από τις πιο άκαμπτες κατηγοριοποιήσεις, την οποία θεωρούμε φυσική και όχι κοινωνικά κατασκευασμένη, είναι το δίπολο αρσενικό-θηλυκό. Όσο θεωρούμε το δίπολο αυτό βιολογικό και όχι κοινωνικά κατασκευασμένο οι άνδρες και οι γυναίκες θα καταπιέζονται από τα γεννοφάσκια τους προσπαθώντας να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του κοινωνικού τους φύλου.

Αυτό που μπορούμε να κάνουμε εντωμεταξύ είναι να αποδεσμευτούμε από τις συμβάσεις του κοινωνικού φύλου, όσο αυτό είναι δυνατό. Μπορούμε να επιτρέψουμε στους εαυτούς μας να παραβιάζουν τις συμβάσεις που δεν μας εκφράζουν και να τηρήσουνε συνειδητά αυτές που μας αρέσουν. Να ορίσουμε μόνοι μας, με βάση τις δικές μας ανάγκες και επιθυμίες τι σημαίνει «είμαι κοριτσάκι» και τι σημαίνει «είμαι αγοράκι». Κι όσοι έχουν τα κότσια, να ορίσουν και νέες κατηγορίες πέρα από αυτές τις δύο.

[1] Τα gender studies (ελληνιστί θεωρίες του φύλου) ερευνούν τη σύσταση του κοινωνικού φύλου (gender) ως αυτόνομο πεδίο μελέτης ή σε συνάρτηση με άλλα στοιχεία της ταυτότητας όπως η σεξουαλικότητα, η κοινωνική τάξη, η εθνικότητα, η ηλικία κ.ά.

[2] Τα παρακάτω βιβλία είναι μόνο τρία από τα πολλά που υπάρχουν πάνω στις θεωρίες του φύλου:

Δημητρίου Σωτήρης (επ.), 2001, Ανθρωπολογία των φύλων, Αθήνα: Εκδόσεις Σαββάλας
Cameron Deborah and Kulick Don, 2003, Language and sexuality, Cambridge: Cambridge University Press
Eckert Penelope and McConnell-Ginet Sally, 2003, Language and Gender, Cambridge: Cambridge University Press